باشگاه روزنامه نگاران مسجدسليمان/ قباد باقری: واژه ی تاریخ همان گونه که از نامش بر می آید دربرگیرنده و واگوکننده ی وقایع و حوادث و رخداد هایی است که در طول زمان و دریک محدوده ی جغرافیایی کشوری یا جهانی،اعم ازتاریخی،سیاسی، اجتماعی ،فرهنگی ،جغرافیایی و … اتفاق افتاده است. پیوستگی وتقدم وتأخرواهمیت موضوعات فوق و دسترسی به منبع معتبر ازجمله فاکتورهایی هستند که در بدو امرتاریخ نگار برای ارائه تئوری و فرضیه های تاریخی بدانها نیازمند است اما ازآنجایی که درگمانه زنی های تاریخی معمولاً نکته های مبهم و تاریکی فراروی او قرار می گیرد بنابراین نیازمند مستندات تاریخی و میدانی است و در این هنگام است که باستان شناسی به مدد او می شتابد و با تطبیق وقایع و ارائه اسناد مثبت در رفع ابهامات ،تاریخ نگار را یاری می نماید و او را به بیان واقعیت نزدیک میکند.
این علم که هنوز در ابتدای راه است خیلی ازمشکلات ومعضلات پیش روی تاریخ نویس را برطرف و راه را برای نیل به مقصود هموار ساخته و درجهت تحقق اهداف مورد نظراو رایاری ورهنمون می گردد بنابراین باستان شناسی علمی است نوپا و بسیار ظریف که همیشه به یاری تاریخ می شتابد و تاریکی هایش را روشن وکمبود هایش را جبران و گم گشته هایش را پیدا می نماید،به عبارت دیگر باستان شناسی و تاریخ لازم و ملزوم و مکمل یکدیگر میباشند.
عملیات باستان شناسی درتخت سلیمان آذربایگان«=آذربایجان»ازسال1337 خورشیدی (1059 میلادی) توسط یک هیئت مشترک آلمانی و ایرانی آغاز گردید و با احتساب فعالیت هیئت های بعدی به مدت 20 سال پیوسته ادامه داشت که در نتیجه طرح کلی کاخ و آتشکده ی دودمان ساسانیان و بناهای ایلخانی از زیر خاک سر برآورد. مجله ی کهکشان به نقل از “ابودلف مسعر بن المهلهل” قرن نهم هجری می نویسد:«آنجا “تخت سلیمان” آتشکده ای نیز هست که دارای اهمیت زیادی است و آتش آن سایر آتشکده های زرتشتی از شرق تا غرب را روشن میکند در انتها ی یک گنبد (هلال ماه گونه ای) از نقره قرار دارد که طلسم معبد است …»پدیده ی قابل تأمل در این معبد این است که آتش آن از 700 سال پیش روشن نگه داشته و خاموش نگردیده است .نکته ی قابل توجه دیگر نیز آن است که خاکستری در محل و پیرامون آن یافت نشده است.این شهر توسط هرمز پسر خسرو شیرین پسر بهرام با آهک و سنگ پی افکنده شده است.مسئله ی مهم در گزارش ابودلف غیر هیزمی بودن سوخت آتشکده ی “شیز” تخت سلیمان است زیرا خاکستری در محوطه ی مجموعه یا اطراف آن مشاهده نگردیده است،بنابراین باید منشأ آتش همچون آتشکده های باکو و [مسجدسلیمان] منابع زیر زمینی و سوخت فسیلی مانند گاز، نفت خام و یا زغال سنگ باشد . نویسنده در ادامه به علائم الهه های مادینه مانند “ناهید” و “آپام نبات” اشاره دارد و مینویسد:«هلال ماه ،آب روان و چشمه های مقدس از علائم ایزدبانو “آناهیتا” در ایران باستان است .».مجله ی مذکور با چاپ عکسی از نگارکند نقش رستم سده ی سوم میلادی و تاجگیری “نرسه” پادشاه ساسانی از ایزدبانو آناهیتا می افزاید:«در بسیاری از نگارکند های موجود در استان فارس ، شاهان ساسانی دیهیم پادشاهی خودراازدست آناهیتا ایزد بانوی معروف ایرانی دریافت میکرده اند…وتالار
تخت سلیمان را محل تاجگذاری شاهان دودمان ساسانی دانسته است . پرفسور گیرشمن در یکی از مجلات شرکت نفت در مورد دو پایه ی تخت کوچک در محل معبد بزرگ سرمسجد (مسجدسلیمان) ، آن دو پایه را به دو الهه کیش پیش ایران کهن یعنی میترا وآناهیتا منسوب دانسته و مینویسد: « یکی ازخصوصیات آن بر افراشتن دو ستون می باشد که نشان میدهد این بنا به دو تن از خدایان اهداء شده است ، نام این خدایان احتمالاً میترا و آناهیتا بوده است».
وجه تشابه دیگر بین این دو تختگاه مذهبی “سرمسجد” مسجدسلیمان و معبد تخت سلیمان احتمالاً استفاده ی هردو آتشکده از منابع سوخت فسیلی بوده است که هر دو سالیان متمادی روشن بوده اند حتی در بعضی از منابع تاریخی به روشن بودن آتشکده ای بین مسجدسلیمان و ایذج “ایذه” به دفعات اشاره رفته که تا زمان هارون الرشید خلیفه ی دوم عباسی روشن بوده است . با در نظر گرفتن این که در عملیات حفاری سرمسجد مسجدسلیمان آثاری از بقایای سوخت آتشکده در محوطه یافت نگردیده بنابراین فرضیه موجود ناظر بر وجود گاز و … در منطقه بوده که از خُلل و فُرج زمین متساعد و بر اثر عواملی مشتعل گردیده و پارسیان و بعد هم پارتیان (اشکانیان) و ساسانیان به عنوان آتش جاویدان آن را مورد استفاده ی مذهبی و رفع سایر حوایج زندگی قرار داده اند . با این تفاوت که اولاً در
تخت سلیمان آذربایجان وجود گاز طبیعی در سطح منطقه به تأیید نرسیده درحالی که در مسجدسلیمان چشمه های نفت و گاز به وفور یافت و در حال فوران می باشند و هنوز هم نفت و گاز به میزان قابل ملاحظه ای از میدان های آن استخراج می گرددو یا بعضاً به عنوان آلاینده های زیست محیطی پهنه ی شهر رانیز تحت تأثیر قرار داده اند.
دوماً آتشکده ی سرمسجد مسجدسلیمان در زمان سر دودمان پارسی هخامنش و یا چیش پیش اول احداث گردیده و دردوره های بعدی نیز همچنان مورد استفاده قرار گرفته است درحالی که آتشکده ی تخت سلیمان در دوره ی دودمان ساسانی بنا نهاده شده است.
از دیگر سو در میان تپه ی “تی سی یون” دشت سوسن ایذه واقع در ساحل چپ رودخانه ی کارون و دامنه ی تخت کاشان نگارکندی بیضی شکل یافت شده که هم اکنون درموزه ی شوش
نگهداری میشود.دکتر احمد اقتداری درکتاب خوزستان وکهگلویه و ممسنی با توصیف نکته سنجانه این پیکره را “ایزدبانو” آناهیتا دانسته است،در حالی که جعفر مهرکیان رئیس هیئت باستان شناسی خوزستان شرقی و سرپرست هیئت گمانه زنی تپه تی سی یون سوسن ایذه با در نظر داشتن آناتومی و دیگر علائم ،آن را دلاور مردی مسلح به جنگ افزار توصیف نموده است.مجله ی کهکشان نام دیگر آتشکده ی تخت سلیمان را آتشکده ی “شیز” ذکر کرده و مینویسد : « واژه ی شیز شباهت زیادی به لغت she انگلیسی دارد که ضمیر مربوط به دختران است این واژه ممکن است به کشف ریشه ی قدیمی سانسکریت منجر شود.ریشه ی لغت شی در فرهنگ انگلیسی “سی سی یو” و “شی” است این واژه با سرزمین “سی سیا” که محل زندگی زنان جنگجوی آمازون در شمال دریای سیاه بوده است بی ارتباط نیست، در زبان سانسکریت واژه ی شیز با “میدیا آتروپتن” مربوط میباشد.آتروپوس (ATRPOS) نام یکی از سه خواهر در اسطوره های یونانی است که سرنوشت زندگی انسان را معین میکنند.میدیا نیز همان واژه ی ماد ایرانی است که به نواحی آذربایجان قدیم اطلاق میشده است و تخت سلیمان نیز در همین محدوده قرار دارد » .
در فرهنگ واژه شیز به معنی آبنوس آمده که ارتباط آن با آب مشخص است همچنین شیز نیز به عنوان زندگی ،حیات و زندگانی به کار رفته است که باز هم از ویژگی ایزدبانوی مادر محسوب می گردد و در یک کلام واژه ی شیز با زن و زندگی ارتباط غیر قابل انکاری دارد.
منابع :
مجموعه مقالات روز شمار انقلاب،فرهنگسرای نیاوران،بهمن 1359،مقاله ی غلامرضا معصومی ،
موزه ی ایران باستان.
مجله ی کهکشان بهمن 82 محمد صادق نظیمی افشار.
نامه ی صنعت نفت در ایران شماره ی 11 دوره ی ششم شماره 71 فروردین 1347.
خوزستان و کهگلویه و ممسنی ، احمد اقتداری ، ج 3 صص 130-129.
مجله ی کهکشان شرح بالا صص 25 -24.
گفت و شنود حضوری با جعفر مهرکیان دشت سوسن ایذه ،تپه ی تی سی یون14\12\1376
– توسط نگارنده.
