گذری بر کهن آیین یلدا

باشگاه روزنامه نگاران مسجدسليمان/ قباد باقري: برگزاری شب چله یا یلدا در بیست و چهارم آذرماه که به هیچ وجه با واقعه ی طبیعی آن که انقلاب زمستانی و زایش خورشید باشد، ارتباطی ندارد. این شیوه در ناسازگاری کامل با خواست ایرانیان معاصر است.

آنارام روز = شب چله ( یلدا ) جشن پایان پاییز / گاهنبار میدیارم.

یکم آذر روز برگزاری« آذرجشن »، یکی دیگر از جشن های در پیوند با آتش به مناسبت فرارسیدن ماه آذر و بر افروختن نخستین شعله ی زمستانی. نهم آذر جشن آتش دیگر در گرامی داشت « آذر / آتر » و ایزد منصوب به آن. سی ام آذر شب « چله » یا « یلدا » ، « انقلاب زمستانی و جشن زایش خورشید. ایرانیان در این شب با فراهم آوردن خوراکی های گوناگون تا بامداد به انتظار دیدار نخستین پرتوهای خورشید بیدار می نشسته اند . بیرونی در آثار الباقیه » از آن با نام « میلاد اکبر » نام برده و منظور ازآن را « میلاد خورشید » دانسته است . تقویم میلادی نیز با اندک تغییراتی ادامه ی همین میلاد است. که بعدها آن را به مسیح ^«ع» نسبت داده اند.

همچنین هنگام جشن پایان پاییز و نیز نیمه ی سال و گاهنباری به نام  «میدیارم »
در اوستایی « مَئیذیائیریه » به معنای « میانه ی سال » که به منظور سال گاهنباری است با مبدأ آغاز تابستان  ( جشن میانه بهار ) یاد شده است ( جشن ها و گردهم آیی های ملی ایران باستان ، رضا مرادی غیاث آبادی ، تهران 1286 ص 47.). یلدا در منابع تاریخی و شعر شاعران :  در مآخذ ایرانی ـ اسلامی ، شب یلدا به شب میلاد شناخته شده است. شب میلاد مسیحا (= مهر) ثعالبی می گوید که شب میلاد ، شبی است که عیسا در آن متولد شده است و در درازی به آن  مثل می زنند…

باید دانست که میلاد و یلدا که بنابر مشهور دراز ترین شب های سال است یکی است . زیرا یلدا واژه ای سُریانی است و در آن زبان درست به معنی میلاد عربی استعمال شده که عبارت از ولادت عیسا ( = مهر ) و در اصطلاح نجوم آخرین شب پاییز یا اولین شب زمستان است و درازترین شب هاست در همه ی سال. در فرهنگ سریانی به انگلیسی ، تألیف پاین اسمیت « دیوان معزی چاپ اقبال آشتیانی ، ص 41 » یلدا با نوئل (Noel ) تطبیق شده است و از برخی اشعار پارسی رابطه ی میلاد مسیح ^«ع» و شب یلدا درک می شود ، از آن جمله معزی می گوید :

ایزد دادار، مهروکین تو گویی              از شب قدر آفرید و از شب یلدا

زان که مهر به مهرت بود تقرب مومن    زان که به کیفیت تفاخر ترسا

در برهان قاطع از روی این گونه اشعار، تصور شده که یلدا یکی از ملازمان عیسا بوده است ، ولی چنین اسم خاصی در کتب ثقه ی اسلامی از قبیل معارف ابن قُتیبهَ که عیناً از تورات و انجیل استفاده کرده است دیده نمی شود.

چنان که اشاره شد، شب یلدا را با شب میلاد مسیح تطبیق کرده اند. باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح « نوئل » که در بیست و پنجم دسامبر تثبیت شده ، برابر تحقیق در اصل ، جشن ظهور ( میترا + مهر) بوده که مسیحیان در سده ی چهارم میلادی آن را روز تولد عیسا قرارداده اند. یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شب های سال است و در آن شب  یا نزدیک به آن آفتاب به برج جَدی تحویل می کند و قدما آن را سخت شوم و نامبارک  می انگاشته اند. در بیشتر نقاط ایران در این شب مراسمی انجام می شود. شعرا زُلف یار هم چنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی ، بدان تشبیه کنند و از اشعار برخی شعرا مانند سنایی و معزّی که به عنوان شاهد نقل می شود ، رابطه میان میسح و یلدا ادراک می شود. یلدا برابر است با شب اول جُدی وشب هفتم دی ماه جلالی و شب بیست و یکم دسامبر چنان که اشاره شد، به مناسب، شاعران برای بیان مفاهیمی از این واژه استفاده کرده اند و نشانگر قدمت این یادبود و جشن است.

عنصری گوید:چون حلقه ربایند به نیزه، تو به نیزه/خال از رخ زنگی بربایی شب یلدا

منوچهری گوید: نور رایش تیره شب را روز نورانی کن/ دود چشمش روز روشن را شب یلدا کند ن را ««آآآآآ .

سنایی گوید: به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی/ که از یک چاکری عیسا چنان معوف شد یلدا

مسعود سعد گوید: کرده خورشید صبح مُلکت تو/  روز همه دشمنان شب یلدا

به مناسبت این که طولانی ترین شب سال، نخستین شب زمستان است و تاریکی اهریمنی بیشتر می پاید، این شب در نظر ایرانیان نحس بود. در روزگاران گذشته برای رخنه در تاریکی و زایل ساختن آثار اهریمنی ، آتش می افروختند و هر گروهی از خانواده ها و خویشان و دوستان ، گرد آتش جمع می شدند  و آن را با خوردن و نوشیدن و شادی و گفت و گو به سر می آوردند و این شب آتشان نام داشت. به موجب فرگرد هیجدهم وندیداد، در شب لازم است آتش افروخته و شعله ور نگاه داشته شود تا دیوان و عمله ی اهریمن نتوانند زیانکاری کنند. همه ی جشن ها که شب هنگام برگزار می شد و یا مراسم و آداب دینی، با آتش افروزی همراه بود.

دربرهان قاطع آمده است که یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن دراز ترین شب هاست در تمام سال و در آن شب و یانزدیک به آن شب آفتاب به برج جَدی تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نحس و نامبارک می باشد.

بیرونی درآثار الباقیه گوید: و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود ازآن انقلاب شتوی است.گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می شود و آدمیان به نشو و نما آغاز می کنند و پری ها به ذبول و فنا روی می آورند.

سفره ی شب یلدا ، سفره ی میَزد ( Myazd ) است و میزد عبارت است از میوه های تر و خشک ، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک ( Lork ) که از لوازم این جشن ولیمه بود که به افتخار و ویژگی اورمزد و مهر یا خورشید برگزار می شد. به مناسبت آغاز غلبه ی خورشید و افزایش تدریجی طول روز ، و سرانجام شکست اهریمن و ولادت مجدد مهر جهانتاب، تیرگی اهریمنی دیرپای یلدا را به صبح روشن اورمزد روز از دیماه می رساندند. ماهی متبرک و روزی مقدس ، که نام ماه و روز به نام دادار اورمزد بود.این شب را ، شب چله ی بزرگ نیز می نامند. چله ی بزرگ از یکمین روز دی ماه که اورمزد نام دارد ، تا دهم بهمن که جشن سده است به طول می انجامد و آن را چله ی بزرگ می نامند ، بدان سبب که شدت سرما بیشتر است . آن گاه چله ی کوچک فرا می رسد که از دهم بهمن تا بیستم اسفند به طول می انجامد و سرما کم کم کاسته می شود.

…. در دوران کهنِ فرهنگِ اوستایی ، سال با فصل سرما شروع می شد . در اوستا
واژه ی Sareda ، Saredha  سَرِد ، سَرِذ که مفهوم سال را بیان می کند ،خود به معنای سرد است. این ، بیانی از بار مذهبی و معتقدات دینی با خود دارد ، به آن سبب که بشارت پیروزی اورمزدبر اهریمن و روشنی بر تاریکی و ظلمت و پیروزی مهر خورشید است . آغاز سال بدین جهت و توجه به بار مذهبی ، اول دی ماه و آغاز زمستان بوده است « جشن های آتش . پژوهش و نوشته هاشم رضی ، چاپ چهارم 1358 ، ص 77 به بعد ».