رویش زاگرس/محمدرضا مکوندی: صمصام السطنه؛ سیاستمداری روشنفکر بر آمده از ایل بختیاری؛ مردی با سخاوت و مهربان؛ وطن پرست و جسور؛ آشنا به سیاست؛ ملغی کننده بسیاری از امتیاز نامه های استعماری؛ از عوامل مهم و اساسی در پیروزی مشروطه خواهان روشنفکری مترقی و … این موارد تنها گوشه ای از دهها ویژگی برجسته این سیاست مدار روشنفکر بختیاری بود . سرزمین پرافتخار بختیاری همواره شاهد ظهور بزرگمردان و شیر زنانی بوده که نه تنها وجودشان در سرزمین. بختیاری بلکه حتی در سطح کشور تاثیرات ماندگاری از خود به جای نهادند.
یکی از این بزرگان نجفقلی‌خان، فرزند دوم حسین‌قلی‌خان ایلخانی حاکم مقتدر بختیاری است. نجف قلی خان که بعدها ملقب به صمصمام السطنه شد ؛ به سال ۱۲۷۰ هجری قمری در چهارمحال و بختیاری دیده به جهان گشود. کودکی با هوش و با استعداد که از همان دوران طفولیت با وجود پدرش که ایلخان مقتدر بختیاری بود؛ تحت تعالیم مختلف قرار گرفت و کمر همت به تربیتش بسته شد.
در کودکی ضمن تحصیل اسب‌سواری و تیراندازی که خاص مردان کارآمد ایل بود را زیر نظر مربیان ورزیده به تدریج فرا گرفت. در سال ۱۲۹۹ هجری قمری زندگی صمصام السطنه دستخوش تغییرات شد؛ پدرش حسینقلی خان که حالا قدرت فراوانی به هم زده بود و اقتدار این ایلخان بختیاری سبب نگرانی حکومت قاجاریه شده بود با توطئه بنام رتق فتق امورات به دربار ظل السطان در اصفهان فرا خوانده شد و به دست وی در اصفهان کشته شد.
به دنبال قتل پدر دو برادرش (اسفندیارخان و علی‌قلی‌خان) هم به زندان افتادند. در نهایت با حکم حکومتی نجف قلی خان به ریاست ایل بختیاری انتخاب و منصوب شد. بعد از رسیدن به مقام ریاست ایل بختیاری نظر به شایستگی هایی که ایلخان بختیاری از خود نشان داد و روابط آرامی که با حکومت داشت در سال ۱۲۸۱ از مظفرالدین شاه لقب صمصام‌السلطنه دریافت کرد. رابطه نجف قلی خان که حالا ملقب به صمصام‌السلطنه شده بود با دربار و شخص مظفرالدین شاه دارای رابطه ای بدون تنش و اختلاف بود. اما با مرگ مظفرالدین شاه و روی کار آمدن محمدعلی شاه، ارتباطات حاکم بختیاری با شاه قاجار رو به تیرگی نهاد.
صمصمام السطنه بختیاری فاقد روحیه ستیزه جویی بود و حاکمی متواضع و مردمدار بود که متمایل به مشروطه خواهان و گرایش به استقرار مشروطه داشت و از عوامل اساسی پیروزی مشروطه و فتح تهران بود. این موضوع باعث شد که پس از بمباران مجلس شورای ملی دوره‌ی اول توسط محمدعلی شاه، با تحریک سردار بهادر و سردار محتشم، صمصام‌السلطنه به اتهام جانب‌داری از مشروطیت، از سمت ایلخانی معزول و سردار مظفر به جای وی منصوب شود. این اقدام محمدعلی شاه تیرگی بیش از پیش روابط خود با صمصام السطنه را باعث شد از محمدعلی شاه بیش از پیش فاصله گرفت و بیشتر به مشروطه نزدیک شد.
در جنبش مشروطه بنا بر درخواست علمای وقت اصفهان مانند آیت الله آقا نجفی مسئول انجمن سری اصفهان و جمعی از بزرگان این شهر که مبارزات مشروطه خواهی خود را در شرایط سختی آغاز کرده بوند جلساتی را با انجمن سری و سپس خوانین بختیاری در چهارمحال وبختیاری برگزار و به اتفاق برادرش حاج علیقلی خان رهبری قشون بختیاری را به عهده گرفتند و به همراه سواران مسلح بختیاری؛ اصفهان را تصرف کرد و حکومت اصفهان را در سال ۱۲۸۷ برای مدتی به وی محول شد.
پس از فتح تهران توسط قشون بختیاری ها، او از طرف مجلس عالی در ۲ رجب ۱۳۲۷ به عنوان حاکم اصفهان منصوب شد. سپهدار تنکابنی رییس الوزرای وقت در اقداماتی که برای اصلاح کابینه خود در جمادی‌الاول ۱۳۲۹ انجام داد، با شناختی که از تدبیر و شجاعت این خان بختیاری و حمایت مجاهدان بختیاری از وی داشت؛ صمصام‌السطنه را به سمت وزیر جنگ منصوب نمود. صمصام‌السلطنه حدود سه‌ماه در این سمت باقی ماند تا این که به دنبال اعلام حکومت نظامی در پایتخت به عنوان فرماندار نظامی تهران تعیین شد.
در زندگی سیاسی این بزرگمرد نکته برجسته وجود دارد:صمصام السطنه؛ نخستین سیاست مدار بختیاری بود که دو دوره یه مقام رییس الوزرایی دولت رسید. و اقدامات اصلاحی فراوانی در مسیر توسعه کشور انجام داد. اما این شخصیت برجسته با وجود برخورداری از مقام ایلخانی بختیاری و ۲ دوره رییس الوزرایی دولت مشروطه، به صورت کامل و شایسته مورد معرفی قرار نگرفته است. در دوره اول .هنگامی که دولت سپهدار تنکابنی کنار رفت؛ صمصام السلطنه در تاریخ ۲ مرداد ۱۲۹۰ به جای او نخست‌وزیر شد. و همزمان با سمت رییس الوزرایی؛ پست نخست وزیری را هم با حفظ سمت تا مدتی در دست داشت.
وی سعی کرد اعضای کابینه خود را از میان چهره های روشنفکر و وطن پرست انتخاب کند. دوران اول کابینه صمصام‌السلطنه بسیار اوضاع کشور بحرانی بود. او در سراسر این دوره در جنگ با نیروهای محمدعلی‌شاه مخلوع بود، که دوباره از راه شمال کشور و روسیه وارد ایران شده بود و ی برای سرکوب عوامل محمد علی شاه که در پی ساقط کردن مشروطه و برقراری مجدد استبداد بودند اپل ترکمن‌ها را با خود همراه کرده و در حال پیشروی به سمت تهران بودند. اما توسط صمصام السطنه و مجاهدان بختیاری مشروطه نوپا از خطر ساقط شدن رهایی یافت فتنه جدید محمد علی شاه را سرکوب گردید .
همزمان از سوی دیگر نیز صمصام السطنه با سالارالدوله؛ برادر یاغی محمدعلی‌شاه در کرمانشاه درگیر و فتنه وی را خنثی کرد… با تثبیت وضعیت حکومت و سرکوب فتنه ها؛ صمصام السلطنه در اردیبهشت ۱۲۹۷ برای بار دوم با رای مجلس شورای ملی به نخست‌وزیری رسید. دوره دوم دولت صمصام‌السلطنه ویژگی های خاصی داشت. دولت دوم صمصام در حالی کار خود را آغاز کرد که مملکت درگیر گرسنگی، قحطی، بیماری حصبه، ناامنی شهرها و راه‌ها و فقر عمومی بر سراسر کشور مستولی بود.
پیامدهای حاصل از جنگ جهانی اول تاثیرات منفی عمیقی برجای نهاد. تامین امنیت کشور که در گوشه و‌کنار این مملکت طغیان مخالفان مشروطه ؛وجود یاغیان ؛ غارت و سرقت شهر و روستاها اتفاق می افتاد مقتدرانه توسط صمصام السطنه بختیاری انجام گرفت. نخست‌وزیری دور دوم صمصام‌السلطنه بیش از چهار ماه دوام نیافت و در رمضان ۱۳۳۶ سقوط کرد.
صمصام السطنه در طول رییس الوزرایی خود روی خوش به انگلیسی ها نشان نداد و همیشه سعی در محدود کردن آن ها در عرصه سیاسی ایران داشت. انگلیسی‌ها که وجود صمصام السطنه را مانع جدی برای منافع خود دیدند راه سرنگونی دولت وی را پی گرفتند تا به برکناری این رییس الوزرای بختیاری و یه قدرت رساندن یک مهره وفادار؛ که بتواند منافع استعماری شان در ایران را تامین کند روی آوردند.
برهمین اساس وثوق‌الدوله را برای جایگزینی وی در نظر گرفتند که به انگلیسی ها وفادار بود وقرارداد های مختلف استعماری که توسط صمصام السطنه لغو شده بود از جمله قرارداد ۱۹۱۹ احیاء کند. بر همین اساس با هدایت سفارت انگلیس وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه علیه دولت صمصام السطنه شروع به جوسازی و تخریب و عوامل وطن فروش داخلی را با خود همراه کردند.
در چهارم مرداد ۱۲۹۷ (شوال ۱۳۳۶)، در یکی از جلسات هیئت دولت، صمصام السطنه با شناخت عرصه سیاست خارجی و وقوع انقلاب کمونیستی در شوروی تصمیم گرفت همه عهدنامه های خارجی و از جمله عهدنامه های منعقده با دولت تزاری را بلا اثر و لغو کند. بر همین اساس کلیه‌ی عهدنامه‌ها و امتیازات ( از جمله امتیاز نفت شمال و لایحه‌ی کاپیتولاسیون) تحمیل‌شده به ملت ایران را، که خلاف مصالح و منافع ملت بود را شجاعانه لغو نمود.
صمصام السطنه برای بهبود معیشت مردم و تامین مایحتاج عمومی برنامه هایی را مصوب کرد به قحطی در ایران پایان داد و موجب بهبود معیشت مردم شد که این اقدامات وطن پرستانه و جسورانه مورد رضایت شاه نبود و اساس بروز اختلاف بین شاه مستبد و صمصام السطنه روشنفکر وطن پرست شد. در تاریخ ۸ مرداد ۱۲۹۷ صمصام السطنه مصوبه ای در کابینه اش بر خلاف تمایلات مرعوبانه شاه برای لغو کاپیتولاسیون گذراند. وی همچنین حکومت نظامی را لغو و امتیازات اعطایی به لیاخوف روسی را بلا اثر نمود. اما سه روز بعد احمدشاه او را به کاخ گلستان دعوت و از این رویه وطن پرستی صمصام السطنه بواسطه واکنش احتمالی دولتین روس وانگلیس انتقاد کرد،
سپس به صمصام‌السلطنه دستور استعفاء داد که وی دلیلی بر استعفا خود ندید و نپذیرفت و با ناراحتی از جلسه خود با شاه بیرون زد و احمدشاه همان روز وثوق‌الدوله را مأمور تشکیل کابینه کرد. با برکناری صمصام السطنه شاه از ترس دشمنی احتمالی صمصام السطنه و بختیاری ها به رییس وزرای مخلوع پیشنهاد داد که به عنوان والی خراسان عازم این منطقه شود ؛ اما صمصام‌السلطنه این پیشنهاد را نپذیرفت. البته یکی دیگر از اهداف شاه از این پیشنهاد ایده سرکوب قیام کلنل پسیان توسط بختیاری ها درخراسان بود. اما صمصام السطنه در تماس هایی که با کلنل پسیان داشت در جهت حمایت و هواخواهی از قیام کلنل گفت: حکومت خراسان را حاضر نیست بپذیرد تا نقشی در سرکوبی قیام کلنل پسیان نداشته باشد. در انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی و یعد از کنار رفتن از رییس الوزرایی؛ در دوران نخست‌وزیری وثوق‌الدوله با حمایت مردم ؛ از تهران به نمایندگی انتخاب شد.
صمصام السطنه در طول حضور در عرصه های سیاسی در دوره سلطنت رضا شاه در سال ۱۳۰۸ به حکمرانی منطقه بختیاری منصوب شد و به پاس خدمات خود بالاترین نشان دولت ایران را دریافت کرده بود. در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی در سن ۸۲ سالگی در حین اجرای مأموریتش در اصفهان درگذشت و در تکیه‌ی میربختیاری‌ها در قبرستان تخت فولاد اصفهان در مقبره‌ی خانوادگی به خاک سپرده شد.
پیامدها و نتایج کابینه صمصام السطنه
_دولت صمصام‌السلطنه یک دولت توسعه طلب؛ حامی مشروطه ؛ جسور و وطن پرست بود که برخلاف شاه مرعوب ب و مستبد اقدامات فراوانی توسط این سیاستمدار روشنفکر بختیاری انجام شد. از جمله:
اعضای محبوس کمیته‌ی مجازات از بند آزاد شدند
در راستای تحقق اهداف مشروطه صمصام السطنه مقدمات تشکیل مجلس چهارم شورای ملی را فراهم نمود.
لغو امتیاز نامه های متعدد استعماری چون قرار داد ترکمان چای؛ و امتیازات لیاخوف روسی توسط صمصام السطنه اتفاق افتاد.
لغو قانون کاپیتولاسیون و حکومت نظامی شبانه توسط این رییس الوزرای وطن پرست و شجاع بختیاری اتفاق افتاد.
لغو قرارداد استعماری ۱۹۱۹با انگلیس در دولت صمصام السطنه اتفاق افتاد.
برای ایجاد بستری مناسب برای استفاده از متخصصین اقدام به اعزام تعدادی محصل به اروپا با هزینه دولت نمود.
تشکیل شورای بازرگانی برای سر و سامان دادن به مراودات بازرگانی داخله و خارجه کشور در توسط صمصام‌السلطنه برای اولین بار اتفاق افتاد .
از کارهای برجسته صمصام السطنه تاسیس ژاندارمری ایران بود که با مشورت کارشناسان سوئدی انجام شد.
اجرای موفق برنامه های معیشتی و تامین غلات و رفع قحطی گسترده در کشور از خدمات ارزشمند وی بود.
تامین امنیت در مناطق مختلف کشور. و پایان دادن به راهزنی و غارت شهرها و جاده ها از خدمات ارزشمند این سیاستمدار بختیاری بود.
دفع تجاوز محمد علی شاه به کشور و شرارت برادرش سالارالدوله برای محافظت از نهال نوپای مشروطه و تامین امنیت ملی از دیگر خدمات صمصام السطنه بوده است.
چشم پوشی از قدرت در ازای عدم نقش آفرینی در سرکوب قیام کلنل پسیان در خراسان. و حمایت اساسی از تشکیل مجلس شورای ملی از دیگر خدمات ارزشمند صنصام السطنه بود.
منابع مورد استفاده؛
مکین‌روز، الیزابت؛ با من به سرزمین بختیاری بیایید، ترجمه‌ی مهراب امیری، تهران، چاپ سعدی، ۱۳۷۳، چاپ اولل
سردار اسعد بختیاری، علیقلی خان؛ تاریخ بختیاری، تهران، اساطیر، ۱۳۸۳، چاپ دوم، ص ۵۵۷.
عکاشه، اسکندرخان؛ تاریخ ایل بختیاری، علیقلی خان؛ تاریخ بختیاری، تهران، فرهنگ‌سرا، ۱۳۶۲، چاپ اول
امداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران، تهران، چاپ‌خانه‌ی بانک بازرگانی، ۱۳۴۷، چاپ اول، جلد چهارم،
استاد مکوندی باسلام درود برقلم شیوا و پرمحتوایت که همواره در جهت معرفی مفاخر بختیاری فعال هستی lمطالب شما یک مرجع تاریخی ارزشمند در حوزه بختیاری است.