فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی
رویش زاگرس: این یادداشت، به مناسبت هفته ی محیط زیست سال۱۴۰۱(۲۰۲۲م) و پنجشنبه۱۹خرداد؛روز «محیط زیست، صنعت، پسماند و توسعه پایدار»، با مساعدت و دو تن از دوستان صاحبنظرم؛ محمدرضا دادگرنژاد،بازنشسته ی صنعت نفت و نویسنده ی کتاب “بیست فوتی ها”و محسن انصاری، کارشناس صاحبنظر در حوزه محیط زیست و مسئولیت های اجتماعی صنعت نفت تهیه گردیده که از ایشان سپاسگزارم.
پنجم ماه ژوئن هرسال، برابر با پانزدهم خرداد ماه تقویم خورشیدی، روزی است که از سوی سازمان ملل متحد برای افزایش آگاهی مردم در راستای حفاظت و نگهداری از محیط زیست و البته ترغیب دولتمردان و سیاستمداران به اتخاذ تصمیماتی برای پیشگیری از تخریب محیط زیست و گونه های زیستی جانوری، پوشش گیاهی و زیست بوم انسانی، به عنوان روز جهانی محیط زیست World Environment Day انتخاب و اعلام شده است.
انتخاب این تاریخ به عنوان روز جهانی محیط زیست به سال۱۹۷۲میلادی باز می گردد.در پنجم ژوئن آن سال، برای اولین بار، سازمان ملل متحد، کنفرانسی را با موضوع انسان و محیط زیست در شهر استکهلم سوئد برگزار و همزمان با برپایی این کنفرانس، مجمع عمومی سازمان ملل، قطعنامه ای را نیز تصویب کرد که منجر به تشکیل برنامه ی محیط زیست سازمان ملل متحد(UNEP)گردید.از آن تاریخ تاکنون، در کشورهای مختلف جهان این روز گرامی داشته شده و مجالی است برای یادآوری لزوم توجه بیشتر به حفظ محیط زیست.
شعار روز جهانی محیط زیست در سال ۲۰۲۲؛«تنها یک زمین، تمرکز بر زندگی پایدار در توازن با طبیعت» انتخاب شده است.رویکردی متاثر از مسائل جدید جهانی در عرصه ی محیط زیست و با تاکید بر توازن با طبیعتی که قوانین خاص خودش را دارد و انسان در طول تاریخ خود متوجه این مهم گردیده که هرگاه با طبیعت و زمین، بدرفتاری کرده، نتایج نامطلوب آن را در بلند مدت در زندگی خویش دیده است!
روز جهانی محیط زیست در ایران همزمان با پانزدهم خرداد ماه و تعطیل رسمی این روز به مناسبت سیاسی و مذهبی است.از سویی دیگر، تنوع حوزه ها و عرصه های محیط زیست، باعث گردیده تا این مناسبت جهانی در ایران، معمولا بصورت هفته ی محیط زیست گرامی داشته شود و طی هفته ی مذکور، عرصه های مختلف محیط زیست مورد تاکید، بازخوانی و آسیب شناسی قرار گیرند و البته؛ تقدیر و تکریم فعالان و ارائه ی بیلان کارهای یکساله نیز انجام شود.
امسال(۱۴۰۱) در نامگذاری به عمل آمده برای روزهای این هفته، پنج شنبه ۱۹خرداد۱۴۰۱ به نام؛«محیط زیست، صنعت، پسماند وتوسعه پایدار»نامگذاری شده است.
در شرایطی که عموما “صنعت” بعنوان یکی از معضلات محیط زیستی شناخته می شود، انتخاب این عنوان در نگاه اول، تجانسی تامل برانگیز است که از سوی برخی فعالان و نظریه پردازان عرصه ی محیط زیست، بعنوان توصیفی پارادوکسیکال و متضاد مورد نفد قرار گرفته.نقدی که شاید در نگاه عمومی به “صنعت” چندان نیز بی ربطی نباشد، اما حداقل در عرصه ی صنعت نفت، بعنوان قدیمی ترین صنعت مدرن کشور و در عین مشکلات زیست محیطی که در سال های اخیر بنام صنعت نفت رغم خورده، مستندات و میراث صنعتی قابل توجهی در مناطق نفت خیز ایران وجود دارد که تایید کننده ی توجه صنعت نفت در برنامه ی مدیریت صنعتی کلان آن به مقوله ای که امروزه بنام “محیط زیست” می شناسیم است. بازخوانی و معرفی این مستندات و میراث صنعتی برجای مانده در این زمینه، علاوه بر ثبت تاریخی آن، از این منظر نیز قابل توجه و تامل است که می تواند الگوی مناسبی برای تداوم این توجهات زیست محیطی، البته با تعاریف بروز رسانی شده و منطبق با مفهوم توسعه ی پایدار باشید.
آثار و ابنیه ی صنعتی،خدماتی، مسکونی و زیرساختی از نخستین سال های شکل گیری صنعت نفت در جنوب غرب ایران در شرکت-شهرهای نفتی ایجاد شده در آن سامان، فراوانند.از جمله این تاسیسات خدماتی و زیرساختی و محیط زیستی باید به تاسیسات تصفیه و تبدیل پساب و فاضلاب انسانی ایجاد شده در کلونی های جمعیتی تشکیل شده در مناطق و محلات مختلف این شرکت-شهرها اشاره نمود.
shit plantها، تاسیسات بسیار مهمی در ساماندهی پسماندهای مناطق مسکونی بودند و در شرایطی که با عقل و تحلیل امروز، از استعمارگرانی که آمده بودند تا نفت استخراج کنند و چپاول کنند و ببرند، قاعدتا نباید انتظار ایجاد زیرساخت ها و تاسیسات بهداشتی و با تعریف امرو؛”محیط زیستی”داشته باشیم، بخش قابل توجهی از وقت، درآمد و همچنین نیروی انسانی و تجهیزات مرتبط به این امور اختصاص یافت و بقایای تاسیسات و میراث صنعتی برجای مانده از این پلنت های بسیار قدیمی، تایید کننده ی توجه مدیران استعمارگر کمپانی نفت، به زیست بوم و بهداشت و موضوعی بود که امروزه تحت عنوان “محیط زیست” از آن یاد می کنیم!
همزمان با شکل گیری تاسیسات صنعتی، ساختمان سازی ها و شهرسازی های کمپانی نفت برای اسکان کارکنان خود در قالب شرکت-شهرهای نفتی از مسجد سلیمان آغاز و در ادامه به آبادان، هفتکل، لالی، آغاجاری، نفت سفید، گچ کوراوغلی(گچساران) و سایر شرکت-شهرهای نفتی در جنوب غرب ایران توسعه پیدا می کند.در تمامی این کلونی های مسکونی، نکته ی جالب در کنار شهر سازی و ساختمان سازی، توجه به زیرساخت های حداقلی بهداشتی و زیست محیطی است.
shit pldntها(گی پلنت ها در گویش محلی)از جمله این تاسیسات ایجاد شده برای کاهش آسیب به محیط زیست هستند که خوشبختانه حداقل یکی از آنها در شرکت-شهر نفتی مسجد سلیمان و محله ی بی بیان هنوز پابرجاست و سندی است بر توجه صنعت نفت به محیط زیست و همانگونه که پیشتر آمد؛ باید به این نکته توجه ویژه داشت که این سازه و همچنین سایر تاسیسات مشابه در زمان و توسط کسانی برنامه ریزی و اجرا و ساخته شده که کمترین تعلق خاطر به ایران و زیست بوم ایران را نداشته و در هیچ یک از قراردادها و معاهده های خود، چه با حکومت مرکزی قاجار و پهلوی و چه با حکمرانان و ملاکان محلی(خوانین بختیاری در مسجد سلیمان و شیوخ عرب در آبادان)متعهد به چنین امری نشده بودند!؟
Shit plant بی بیان در شهرستان مسجد سلیمان، در دره ای مابین لین های منازل کارگری و بنگله های کارمندی و مشرف به دره ای است که نهایتا به شیار و دره ی طبیعی مجرای رودخانه محلی و فصلی”تمبی”جانمایی و ساخته شده است.آنچه در بازدید از این سازه ی میراث صنعتی برجای مانده از دهه های نخست فعالیت صنعت نفت در این منطقه جلب توجه می کند، ساختار مهندسی شده ی حوضچه های سیمانی مرتبط و پلکانی هستند که جهت هوادهی به فاضلاب ورودی و نهایتا تصفیه ی فاضلاب و جداسازی و لخته سازی پسماند باقی مانده انجام و نهایتا و پس از تبخیر باقی مانده ی آب همراه، به کود انسانی تبدیل و به استناد گفتگوی تاریخ شفاهی با برخی ساکنان و مطلعان محلی، در فضای سبز و باغات استفاده می شده است.فرایند بسیاری جالبی از مدیریت پساب و پسماند در مقطع زمانی که هنوز از تشکیلاتی برای حفاظت از محیط زیست در ایران و بسیاری از نقاط جهان خبری نیست!
توجه به این موضوع و ساخت shit plantها و wastewater plantها در اروپا از میانه ی قرن نوزدهم در اروپا رایج شد و در زمینه ی تصفیه ی آب آشامیدنی نیز شواهد و مستندات تاریخی از ساخت تصفیه خانه آب در ۱۸۴۰میلادی در بندر گلاسکو بریتانیا خبر می دهد و این از نخستین شهرهایی در اروپا بوده که آب فیلتر و تصفیه شده به مصرف کنندگان رسیده است.
در ایران کم آب، توجه به بازیافت آب و تصفیه پساب ها در نقاط مختلف با بهره مندی از فناوری های بومی قابل تصور است، اما اینکه یک سازه ی صنعتی و سیستم فرایندی برای این منظور ایجاد شده باشد، طبیعتا بسیار بعید بوده است.نخستین تصفیه فاضلاب در پایتخت، تصفیه خانه ی صاحبقرانیه در خیابان پاسداران کنونی و در محله اقدسیه بود که طراحی آن در سال۱۳۳۲ آغاز و در سال ۱۳۳۴ برای جمعیتی نزدیک به دوهزار نفر به بهره برداری رسیده است(این تاسیسات در شرف تبدیل به موزه ی تصفیه خانه فاضلاب است)به این ترتیب و با برآورد تقریبی برای تاریخ ساخت سازه ی میراث صنعتی مدنظر در بی بیان در دهه های ابتدایی توسعه ی شرکت-شهر نفتی مسجد سلیمان، بیراه نیست اگر این تاسیسات را جزو قدیمی ترین تاسیسات تصفیه ی پساب در ایران و توجه به محیط زیست، آنهم در حوزه فعالیت و توسط صنعت نفت بدانیم.
شناخت فرایندی میراث صنعتی برجای مانده از واحد تصفیه فاضلاب بی بیان نیازمند پژوهش بیشتر و خصوصا توجه به تاریخ شفاهی و توضیحات مطلعین محلی است، اما با یک نگاه کلی و بررسی مسیر ورودی فاضلاب،حوضچه های مرتبط و سطل های تعبیه شده ی احتمالا حاوی آهک، برای گند زدایی و همچنین پیشگیری از شکوفایی جلبکی در حوضچه ها و نهایتا حوضچه ها و استخرهای بزرگتر تبخیر و همچنین مجرای خروجی پساب نصفیه شده می تواند برای بازدیدکنندگان، کارشناسان و دانشجویان محیط زیست و همچنین گردشگران صنعتی جالب باشد، خصوصا اینکه این سازه ی میراث صنعتی در فاصله کمی از سایت موزه نفت مسجد سلیمان، در پالایشگاه و گوگردسازی قدیم بی بیان قرار دارد.
«محیط زیست، صنعت، پسماند وتوسعه پایدار»ارتباط موضوعی بسیار مهمی بایکدیگر دارند و توجه به محیط زیست در محیط های صنعتی با مدیریت درست پسماند می تواند به توسعه ی پایدار منجر شود.میراث صنعتی و شواهد تاریخی برجای مانده در این زمینه از جمله سازه ی معرفی شده در این یادداشت، تایید کننده توجه صنعت نفت به مقوله ی محیط زیست است و می تواند الگوی مناسبی در اختیار کارگزاران و مسئولین در دو بخش صنعت نفت و محیط زیست نیز قرار دهد تا توسعه ی فعالیت های صنعتی در کشور نفت خیزمان ایران، بر مبنای اصول توسعه ی پایدار و بیشترین توجه به زیست بوم صورت پذیرد.
شایان ذکر است؛ تعامل و تعهد صنعت نفت به محیط زیست، تنها محدود به چنین موضوعات تاریخی و میراث صنعتی نیست.
طی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، مصوب ۲۸خرداد۱۳۵۳شورای عالی حفاظت محیط زیست با حضور این اعضا تشکیل گردید؛ وزیر دارایی، وزیر کشاورزی و منابع طبیعی، وزیر بهداری، وزیر تعاون و امور روستاها، وزیر آب و برق، وزیر اقتصاد، وزیر کشور، وزیر آبادانی و مسکن، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه و پنج نفر از اشخاص ذیصلاحیت که به پیشنهاد ریاست شورای عالی برای مدت پنج سال منصوب می شدند.(قوانین و مقرارت نفت ج۲ص۱۶۸۰)حضور مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در چنین شورایی طبیعتا جهت تعامل بیشتر و توجه به محیط زیست و اقدامات شرکت ملی نفت در حوزه ی مسئولیت های اجتماعی خود بوده است.
پس از انقلاب نیز این تاکید و توجه ادامه داشت.در جلد دوم مجموعه قوانین و مقرارت صنعت نفت،گاز و پتروشیمی در خصوص تایید عضویت ایران در کنوانسون کویت می خوانیم؛ کنوانسوین منطقه ای کویت برای همکاری درباره حمایت و توسعه محیط زیست دریایی و نواحی ساحلی مشتمل بر ۳۰ماده و یک پروتکل مربوط به مبترزخ با آلودگی ناشی از نفت و سایر مواد مضره در موارد اضطراری مورخ ۲۴آوریل۱۹۷۸ برابر با ۴/۲/۱۳۵۷ تصویب و به وزارت امور خارجه اجازه داده می شود که تشریفات تسلیم اسناد تصویب را انجام ذهذ.شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران (ص۲۱۱۵)
همچنین تصویب و اجرای الزامات بین المللی همچون؛ قانون اجازه الحاق به پروتکل راجع به آلودگی دریایی ناشی از اکتشاف و استخراج از فلات قاره مصوب ۲/۷/۱۳۷۰ و قانون پروتکل راجع به حمایت محیط زیست دریایی در برابر منابع آلودگی مستقر در خشکی مصوب ۹/۱۲/۱۳۷۱ موید پایبندی صنعت نفت به محیط زیست خشکی و دریایی است.
همچنین تبصره ی یک ماده۱۳ قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب۳/۴/۱۳۷۴ می گوید؛ احداث نیروگاه ها، پالایشگاه ها، کارخانجات پتروشیمی،کارخانجات صنایع نظامی، فرودگاه ها و ترمینال های بارگیری، موکول به رعایت ضوابط و معیارهای سازمان حفاظت محیط زیست از لحاظ محل استقرار می باشد. (مجموعه قوانین و مقررات صنعت نفت/ج۲/ص۲۲۶۶)
یادمان باشد؛ تنها یک زمین داریم و باید بر تمرکز بر زندگی پایدار در توازن با طبیعت بیشتر تاکید و توجه کنیم.امری که با توجه به محیط زیست، صنعت، پسماند وتوسعه پایدار می توانیم بدان امیدوار باشیم، خصوصا وقتی میراث صنعتی ارزشمندی همچون میراث صنعتی تصفیه خانه های فاضلاب صنعت نفت را در مهد نفت ایران و خاورمیانه در اختیار داریم.تاسیسات و میراث صنعتی ارزشندی که ثبت ملی آن می تواند شناسنامه و هویت ما در توجه به محیط زیست باشد.
