به مناسبت روز پزشک
دکتر علی نهاوندی؛ پدر چشم پزشکی صنعت نفت و الگوی شاخص طبیب ایرانی

فرشید خدادادیان- پژوهشگر تاریخ نفت

رویش زاگرس: اکتشاف و تولید نفت در ایران با تحولات بسیاری در عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی همراه بود. این صنعت همچنین در بسیاری از حوزه ها مانند بهداشت و پزشکی تاثیراتی از خود به جای گذاشت و شخصیت های ارزنده ای را به جامعه ایرانی معرفی کرد.

مقاله حاضر که در “نخستین گردهمایی تاریخ پزشکی در صنعت نفت ایران” ارائه شده به زندگی و خدمات دکتر علی نهاوندی، پدر چشم پزشکی صنعت نفت می پردازد. با هم می خوانیم:

تاسیس و ایجاد صنعت نفت در ایران از سوی صاحب نظران همواره با دوگانه ی”طلا” یا “بلا” مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است! تاثیر نفتی شدن ایران از یک صد و ده سال پیش تاکنون تاثیری شگرف بر وضعیت حال و البته سرنوشت این سرزمین گذاشته است و در میان تمامی این تاثیرات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، هستند افراد و نام آورانی نیز که مسئولیت های اجتماعی خود در قبال ایران و ایرانی را با حداکثر توان به انجام رسانده و ثابت کرده اند در بلاخیز ترین بخش تاریخ نیز می توان به “ایران” و به “انسانیت” متعهد و وفادار بود.

زنده یاد دکتر علی نهاوندی (۱۳۸۸-۱۲۹۳) پدر چشم پزشکی در صنعت نفت از جمله این افراد است که به کار خود متعهد بود و می توان در قامت یک الگوی شاخص طبیب ایرانی از وی و اقداماتش یاد کرد.

علی نهاوندی، سال۱۲۹۳ خورشیدی، در محله شاپور تهران دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی خود را در “دبستان شرف” و دبیرستان را در “دارالفنون” سپری نمود و در سال ۱۳۱۸ وارد دانشکده طب شد. وی جزء دومین دانشجویانی بود که زیر نظر پروفسور اوبرلن فرانسوی به تحصیل مشغول شد و در سال ۱۳۲۵ با مدرک دکترای پزشکی عمومی از دانشکده پزشکی تهران فارغ التحصیل شد.

دکتر نهاوندی شب یلدای۱۳۸۶

نهاوندی دوره کارآموزی را در بیمارستان فارابی تهران آغاز سپری کرد. حضور وی در بیمارستان فارابی همزمان بود با حضور زنده یاد پروفسور محمدقلی شمس، پدر چشم پزشکی ایران در این بیمارستان و از همین جا بود که دکتر نهاوندی فعالیت خود را به صورت تخصصی در حوزه چشم پزشکی آغاز کرد.

نهاوندی در سال ۱۲۲۷به استخدام کمپانی نفت درآمد و پس از اقامتی چند روزه در آبادان، به مرکز فعالیت های کمپانی؛ مسجدسلیمان اعزام شد. او بخش خدمات درمانی کمپانی در هنگام ورود را بسیار نامناسب و غیراصولی توصیف کرد! گزارشی که وی می دهد گویای شرایط نامناسب خدماتی کمپانی در ایام منتهی به ملی شدن صنعت نفت در ایران بوده و با گزارش های دیگری که از آن ایام در اختیار داریم، قابل مطابقت است!

مجله “جهان نو” در نخستین شماره از سال دوم انتشار خود به تاریخ اردیبهشت ماه ۱۳۲۶ (یکسال قبل از حضور دکتر نهاوندی در مسجدسلیمان) در سرمقاله خود با عنوان “نفت ایران یا بزرگترین دارایی امپراتوری انگلستان در خارجه” گزارش مشاهدات نماینده خود را که همراه با گروهی از روزنامه نگاران از تهران به مسجدسلیمان رفته بودند، منتشر کرد.

در این گزارش می خوانیم: “…اما خاطره ای که از این سفر با من مانده و اسباب شگفتی است مشاهده اوضاع رقت بار کارگرانی است که هنوز در کپر زیست می کنند و دیدار کارگرانی است که با روزی هشت ساعت کار و غالبا با ده سال خدمت، در پناه دیوار کارخانه گوگردسازی مسجدسلیمان، چه پیر و چه جوان، نان و تره می خورند.”۱

یک سال بعد، نهاوندی جوان این فرصت را یافت تا در تیم پزشکی استاد خود، پروفسور شمس که برای ریشه کنی تراخم به خوزستان رفته بود همکاری کند. تراخم، آبله و سرخک بیماری های شایع آن ایام در منطقه خوزستان بودند. آنها با مطالعه روی آب های منطقه، همچنین مسئله بهداشت محیط، موفق به کنترل و پیشگیری از انتشار مجدد “تراخم” در خوزستان شدند.

عکس قدیمی از بیمارستان نفت

دکتر نهاوندی تنها به تخصص خود در چشم پزشکی محدود نماند. وی در مصاحبه سال ۱۳۸۷ با نگارنده به یکی از این موارد اشاره کرد: “… در آن سال ها هنوز چیزی به عنوان “بانک خون” وجود نداشت. یک زن زائو در شرایط بسیار خطرناکی به بیمارستان آورده شد و در صورت عدم “سزارین” احتمال مرگ مادر و نوزاد وجود داشت. از سویی در بیمارستان گروه خونی مناسب جهت بیمار نیز وجود نداشت. من در جریان عمل جراحی، از خونی که در حفره شکمی بیمار جمع شده بود استفاده و حین عمل، خون خود بیمار را به وی تزریق کردم. نتیجه رضایت بخش بود. سال ها بعد از آن ماجرا در یک ژورنال پزشکی خواندم که بهترین خون برای استفاده در حین عمل جراحی که بهبودی را نیز تسریع می بخشد، خون خود بیمار است. ما آنروز در اتاق عمل بیمارستان مسجدسلیمان این کار را کرده بودیم، سال ها پیش از آنکه دانشمندان علم پزشکی چنین موضوعی را تایید و توصیه کنند.”

ملی شدن نفت در ایران، تحقق آرزوی دیرینه دکتر نهاوندی بود. وی محرومیت و محدودیت های ایرانیان در مقابل تصمیمات مدیران غیرایرانی کمپانی را دیده و بارها بابت ویزیت بیماران غیرشرکتی در اتاق کار خود توبیخ شفاهی و کتبی شده بود، اما او عاشق خدمت به مردم بود. دکتر نهاوندی در تمامی سال های فعالیت خود در صنعت نفت، مسجدسلیمان را جز به اجبار ماموریت های کاری ترک نکرد و عاشقانه کنار هموطنان خود زیست و به آنان خدمت کرد.

به رسم معمول در صنعت نفت، شصت سالگی دکتر نهاوندی در سال ۱۳۵۳، موعد بازنشستگی وی بود، اما اهمیت اقدامات و ارزش خدمات این پزشک انسان دوست باعث شد تا رئیس منطقه مسجدسلیمان از مقام مافوق خود درخواست استفاده از دکتر نهاوندی را پس از بازنشستگی و به صورت پیمانی مطرح کند.

دکتر نهاوندی در تاریخ چهارم دیماه ۱۳۵۳ ذیل برگ دوم قرارداد پیمانی خود را امضاء نمود. این تمدید قرارداد پیمانی تا پیروزی انقلاب، چهار نوبت دیگر نیز تمدید شد تا دکتر نهاوندی سرنگونی حکومت پهلوی را نیز در مسجدسلیمان شاهد و در عین حال تنها به خدمت به محرومان و درمان درد بیماران فکر کند و در این زمینه کوشا باشد.

هنوز ساختار نظام جدید سیاسی در کشور و به تبع آن در صنعت نفت شکل نگرفته بود که دشمن بعثی به خوزستان لشگر کشید! دکتر نهاوندی در چنین شرایطی نیز همچنان بر تعهد خود به مردم پابرجا بود و آماده فداکاری! جنگ تحمیلی محدود به مرزها نماند و طی مدت کوتاهی به بمباران شهرها تسری پیدا کرد! در چنین شرایطی بسیاری از پزشکان حتی بومی خوزستان آنجا را ترک کردند، اما نهاوندی بیش از گذشته به تعهد پزشکی خود در قبال مجروحان و جنگ زدگان وفادار ماند و لحظه ای به تنها گذاشتن هموطنانش در دوران سختی و عذاب فکر هم نکرد!

دستخط دکتر نهاوندی

تنها درخواستی که به خط وی در سوابق ثبت است، بدین شرح است: “ریاست محترم اداره بهداری و بهداشت منطقه مسجد سلیمان، احتراما همانطور که مستحضر هستید بدلیل بمباران های مکرر شهر توسط هواپیماهای مزدور عراقی و نبودن جای امن در محل سکونت مان و نداشتن امنیت جانی در مواقع خطر، خواهشمند است دستور فرمایید در اسرع وقت نسبت به احداث پناهگاه اقدام نمایند و در صورت نبودن امکانی چنین، تا ساختن پناهگاه مناسب از استخر موجود در منزل شماره  ۱۷۸(منزل سازمانی محل سکونتش) با مختصر تغییری می شود موقتا به عنوان سنگر استفاده نمود. خواهشمند است دستور فرمایید در این مورد اقدام جدی بعمل آورند.”

سرانجام، جنگ نیز به پایان رسید و خاطرات آن به دیگر خاطرات دکتر نهاوندی از مناطق نفت خیز خوزستان افزوده شد. وی با خدمت به مجروحان و جانبازان، خود را در این دفاع مقدس با دیگر هموطنان سهیم می دانست و بدان مفتخر بود و این افتخار تا یکم مهرماه سال ۱۳۷۷ که دکتر نهاوندی اتاق خود را در بیمارستان نفت مسجدسلیمان برای همیشه ترک کرد، همراه او بود.

تولد هشتاد و چهارسالگی دکتر علی نهاوندی در تاریخ ۱/۷/۱۳۷۷دومین باری بود که وی از خدمت در صنعت نفت بازنشست می شد. بازنشستگی که هیچگاه در قاموس او معنا نداشت و همواره عاشقانه به دیگران مهر ورزید. بزرگ منشی و خدمات برجسته دکتر نهاوندی باعث شد تا سال ۱۳۸۴ به عنوان بازنشسته نمونه معرفی شود.

دکتر نهاوندی پس از بازنشستگی به همراه دختر خوانده اش، زنده یاد مریم که از سال ۱۳۴۲ به فرزندی پذیرفته بود، در ویلاشهر اصفهان رحل اقامت افکند و در تمام آن سال ها تا هنگام وفاتش در آخرین روز از اردیبهشت سال ۱۳۸۸ جز مهرورزی و عشق به مردم و تمامی مخلوقات خداوند، اندیشه و گفتار و کردار دیگری نداشت.

وی شاخص و الگوی یک طبیب ایرانی واقعی و الگویی مناسب برای کسانی است که ارزش حکمت و اخلاق در کارها و مسئولیت ها را می دانند. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.