رویش زاگرس/هوشنگ فرجی: شیرهای سنگی (بردشیر) یکی از کهن‌ترین میراث به جامانده از دلیرمردان بختیاری در مناطق عشایری استان خوزستان است. بردشیرهایی که توجه بسیاری از پژوهشگران آثار تاریخی و حتی گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده، اما متأسفانه طی چهار دهه گذشته به علت فرسودگی، سرقت و بلایای طبیعی (سیل و طغیان رودخانه‌های فصلی)، این آثار تاریخی در حال نابود شدن هستند. مدیرکل میراث فرهنگی خوزستان در همین زمینه معتقد است که برای حفظ و نگهداری این آثار به‌صورت قانونی و جدی، نیاز به مطالعات باستان‌شناسی برای شناسایی و ثبت قبرستان‌های موجود در این زمینه داریم.
آخرین بازمانده
امروزه در دشت‌های ایران‌زمین هیچ شیر ایرانی نژادی غرش نمی‌کند. به گواه دوستداران حیات وحش، آخرین شیر از نژاد ایرانی که در فلات ایران دیده شد، در دشت‌های پیرامون شهر دزفول در استان خوزستان بوده است.
از آن روز تاکنون، در سراسر کره زمین، تنها حدود ۳۰۰ شیر ایرانی و آن هم در کشور هندوستان، به زندگی خود ادامه می‌دهند. هرچند که از آن هنگام تا کنون در خوزستان صدای غرش فرمانروای جنگل و دشت شنیده نشده است، ولی هنوز هم شیرهای ایرانی‌نژاد خاموش و سنگی در این استان برای همیشه نشسته‌اند. شیرهایی که اگر امروز به فریاد خاموش آنها رسیدگی نشود، فردا سرنوشتی بهتر از شیر ایرانی نخواهند داشت.«سیاوش رستمی بابادی» رئیس اتحادیه معیشت عشایر و ایلات ایران زمین که زندگی در عشایر بختیاری را تجربه کرده است با دلخوری می‌گوید: اینکه برخی به‌عنوان سارق بیایند و با سرقت یک شیرسنگی و با حکاکی ماهرانه نام متوفای جدید را روی آن حک کنند و این بردشیر را در مزار نیاکان خود بگذارند، یا به‌عنوان یک اثر تزئینی در خانه نگهداری کنند و حتی گاهی آن را به فروش برسانند، موضوعی غیراخلاقی و غیر فرهنگی است که باید مسئولان دستگاه‌های قضایی و میراث فرهنگی به‌صورت جدی با آن برخورد کنند.
نماد یادمانی ایل بختیاری
محمدحسین ارسطوزاده، مدیرکل میراث فرهنگی خوزستان، با بیان این که یکی از نمادهای یادمانی ایل بختیاری، تندیس‌های سنگی موسوم به بردشیر (شیرسنگی) است، به «ایران» می‌گوید: باتوجه به بررسی‌های به‌عمل‌آمده شهرستان‌های مسجدسلیمان، ایذه، اندیکا، لالی، باغملک و دیگر مناطق بختیاری‌نشین دارای چند قبرستان تاریخی مزین به چنین نمادهای ارزشمندی هستند.
آن طور که ارسطوزاده می‌گوید، با توجه به تعداد زیاد قبرستان‌های موجود، انجام مطالعات باستان‌شناسی در راستای شناسایی و ثبت این قبرستان‌ها براساس وضع موجود، ضروری به نظر می‌آید تا بتوان برای حفظ و نگهداری این آثار به‌صورت قانونی، پشتوانه‌ای از قوانین و مجازات‌های تعرض به منظور حفاظت از آنها از راه نظام قضایی اعمال کرد؛ در غیر این‌صورت آثار غیرثبتی شانس کمتری برای بقای خود دارند.
او ضمن تأکید بر حفاظت از این آثار ادامه می‌دهد: سرکشی یگان حفاظت میراث‌فرهنگی باید به‌صورت مستمر در دستورکار قرار گیرد یا اینکه میراث‌بان‌های افتخاری از نهادهایی مانند بسیج عشایری و مردمی، آموزش داده شوند تا از این آثار حفاظت کنند.
طبق گفته ارسطوزاده، آثار شاخص این نوع تندیس‌ها که دارای تزئینات نقوش بیشتری هستند باید به‌منظور نگهداری به نزدیک‌ترین موزه‌های مردم‌شناسی انتقال داده شوند و تندیس‌های تخریب یا شکسته‌شده نیز مرمت شوند.او با اعتقاد به اینکه حفاظت از این آثار با مشارکت و همکاری بومیان امکان‌پذیر است، می‌افزاید: به‌تازگی مشاهده شده که شیرهای سنگی با حجم کوچک‌تر یا تندیس‌هایی که دارای نقوش بیشتری هستند، توسط سوداگران آثار تاریخی به سرقت رفته‌اند که این موضوع زنگ خطر بزرگی برای نابودی این آثار ارزشمند تاریخی در منطقه به شمار می‌روند.
یک کارشناس و فعال حوزه میراث فرهنگی نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» استان خوزستان را موزه روباز شیرهای سنگی کشور می‌داند و می‌گوید: شیرهای سنگی به‌صورت خاص یکی از نمادهای فرهنگ مردم زاگرس میانی و زاگرس غربی از گذشته تاکنون بوده‌اند اما فراوانی این شیرها در این مناطق از اهمیت آن در نگاه مردمان کاسته به نحوی که شاهد تخریب تعداد فراوانی از این شیرهای سنگی هستیم.به گفته مجتبی گهستونی، از روزگار باستان برای پاسداشت افراد رشید، مقتدر و محبوب از سنگ سخت، پیکری از شیر می‌تراشیدند و بر مزار فرد که جانش را در راه آرمان‌های بشری داده است قرار می‌دادند. به همین دلیل در شمال شرقی، شمال غربی، شرق و غرب استان خوزستان در عمده قبرستان‌ها شیر سنگی نصب شده، حتی در دو میدان چهارشیر اهواز، میدان مرکزی شهر دهدز و در کنار پل سی سه پل اصفهان نیز تندیس شیرسنگی نصب شده است.این کارشناس میراث فرهنگی می‌افزاید: از تعداد شیرهای سنگی و مناطقی که در آن شیر سنگی وجود دارد آماری در دست نیست. بنابراین به‌دلیل جلوگیری از تخریب و سرقت، باید شیرهای سنگی خوزستان شناسایی، شناسنامه‌دار و سپس مراقبت شوند.
قبرستان‌های کهباد (شهسوار)، ترشک ایذه، منطقه گردشگری آرپناه، امامزاده شاه ابوالقاسم (شاه مال باوادی از توابع شهرستان لالی)، شیرین بهار (شیمباربالا) و بابا زاهد قلعه زراس اندیکا، از مناطقی است که این فعال میراث فرهنگی از تراکم فراوان شیرهای سنگی در آنها نام می‌برد و البته می‌گوید: «بخش قابل توجهی از آنها آسیب جدی دیده‌اند.» به گفته او همچنین در قبرستان بارانگرد که مابین باغملک و ایذه واقع است، چند شیر سنگی وجود دارد که تعدادی از آنها به‌دلیل حفاری‌های غیرمجاز از جا کنده و شکسته شده‌اند. یک سوم شیرهای سنگی در قبرستان شهسوار ایذه – با اینکه این قبرستان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده – یا به زمین افتاده‌اند و یا شکسته شده‌اند.
گهستونی می‌گوید: مسئولان میراث خوزستان هم برنامه‌شان این است که یکی از قبرستان‌های ثبت شده را به طور پایلوت شناسنامه‌دار کنند و بازخورد بگیرند. با این حال متأسفانه گاهی شیرها به سرقت می‌روند یا به مرور از بین می‌روند و نظمی برای حفاظت از آنها وجود ندارد. بخشی از قبرستان‌هایی که شیر سنگی دارند ثبت ملی شده‌اند و برخی دیگر کلاًبه حال خود رها شده‌اند. در منطقه آب ماهیک لالی سه شیر بسیار منحصر به فرد و بسیار سنگین و بزرگ در محاصره آب دریاچه سد گتوند قرار گرفته‌اند و اگر آبگیری بیشتری انجام شود زیر آب می‌روند. این شیرها نیازمند نجات بخشی هستند.
