رویش زاگرس/محمدرضا مکوندی: پیشینه نوروز به بیش از۷۵۰۰ هزار سال و همزمان با ورود آریایی ها از آسیای مرکزی به سرزمین ایران برمی گردد.
با گذشت قرون متمادی بیش از ۳۰۰ میلیون نفر از مردمان فارسی زبان در گستره وسیعی از کشورهای مختلف نوروز را گرامی می دارند وجشن می گیرند.
بسیاری از صاحب نظران خاستگاه نوروز را یک آیبن ارزشمند و ماندگار ایران باستان می دانند. در برخی از متن‌های کهن ایران ازجمله «شاهنامه فردوسی» ، «تاریخ طبری» ، « التفهیم…» ، « آثار الباقیه» و « نوروزنامه» جمشید و در برخی دیگر از متن ها، کیومرث به‌عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی شده است.
اما شواهدی قابل استنادی وجود دارد که شاید نوروز از آیین های مردمان سومر و بابل و میان رودان الهام گرفته است.
جشن ملی بابلیان مشابهت های قابل توجهی با آیین نوروز دارد و چند ویژگی بارز داشت ازجمله: مقارن با پایان زمستان و آغاز بهار ؛ زایش و رویش در طبیعت بود.
برخی مورخین و محققین نیز معتقد هستند که آریائی‌ها پس از مهاجرت به فلات ایران سال را به دو قسمت تقسیم می‌‌کردند که هر یک با تحولات اقلیمی شروع می‌شد و دو جشن نوروز و مهرگان سرآغاز این دو تغییرات طبیعت بودند. یعنی پایان زمستان و هنگام آغاز بهار جشن نوروز گرفته می‌شد و زمان شروع سرمای زمستانی جشن مهرگان برگزار می سد.
آنچه باعث جاودانی نوروز علیرغم ناملایمات ودشمنی ها درطول تاریخ شده است کار ویژه خاص آن است. نوروز نمادی از گذر از زمستان سخت و استقبال از تحول طبیعت و دهها صفت ارزشمند اخلاقی وانسانی چون ستایش زیبائی ، تقویت صله رحم ، مهرورزی و رفع کدورت ها ؛ دوستداری طبیعت و… است.
همچنین یکی از نمادهای متعالی همگرایی وحدت بخش صدها قوم علیرغم تنوع گسترده نژادی ومذهبی زیر چتر فرهنگ ارزشمند ودیرینه فارسی است.
نوروز با باورهای دینی که معتقد به صفات برجسته چون مهرورزی و همدلی است اشتراکات عمیق دارد؛امام صادق در ستایش نوروز فرمود :
( امروز(نوروز) روزى است که خداوند از بندگان خود میثاق گرفت که بنده خدا باشند( عهد ازل = پیمان جاودانه) ، براى او شریک قایل نشوند و غیر از خداوند کسى را عبادت نکنند ؛ روزى است که براى اولین مرتبه خورشید طلوع نمود ، بادها وزیدن گرفت و زمین در آن شکوفا و درخشان شد. )
آیین نوروز در بختیاری
بختیاری ها بعنوان قدیمی ترین و از ریشه دار ترین اقوام ساکن زاگرس که تمدن های فراوانی دراین منطقه درطول هزاران سال شکل گرفته است ؛ برای آیین نوروز همواره اهمیت فراوانی قائل بودند ؛ نوروز را نشانه ای بر پایان سختی های زمستان ؛ پاکی ومهرورزی و همدلی ها و…می دانستند.
– افتوبهید اولین نشانه در راه بودن نوروز :
سرمای جانسوز زمستانی در زاگرس بطور طبیعی موجب کاهش فعالیت های بختیاری ها که به حرفه های کشاورزی و دامداری اشتغال دارند می شد.
با پایان چله بزرگ زمستان و با افزایش تدریجی دمای هوا و فرارسیدن اسفند ماه پیش گام های نوروزی درمیان بختیاری ها آغاز می شود.
اسفند ماه را بختیاری ها ماه ( افتو بهید ) می گویند که خاص ( اَو جارو ) که معنی تحت اللفظی آن آب و جاروپ خانه و چادرهای محل سکونتشان بعد از یک دوره سرمای سخت واستقبال از بهار است.
بختیاری ها آفتو بهید را مایه ی پاکیزگی و دوری از پلیدی است و پاکیزگی و سلامت می دانند.
در آفتو و بهید فرش ها و جاجیم ها و …شسته می شوند و فرشهای آویخته از در و دیوار بیشتر از هر چیز دیگر به بیننده حس خوبی می دهد و یادآوری می کند که عید نزدیک است، آویخته بودن قالی ها وپتو ها وجاجیم ها بارنگ های مختلف دراطراف سیاه چادرها و ازدیوارهای خانه های روستایی که در آب چشمه سارها و رودخانه های شسته شدند صحنه های دلنشین از نرم نرمک رسیدن بهار را تداعی می کند.
– چهارشنبه سوری: از آیین های استقبال از عید که قبل از سال نو برگزار می شد چهارشنبه سوری است که در آخرین چهارشنبه سال برگزار می شود. در مناطق بختیاری به چهارشنبه سوری “چهارشنبه سیری” یا “تش پرک” می گویند.
مردمان بختیاری با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن سلامتی و رزق و روزی و شکستن دیوار غم درسال جدید پیش رو را آرزو دارند.
پریدن از روی آتش توسط هرنفر سه بار تکرار می شود، دچ در بختیاری به این شیوه بود که در چند نقطه آتش کوچکی از هیزم وخار هایی که از قبل تهیه کرده بودند ؛ روشن می کردند. هنگام پریدن از روی آتش شعر زیر را می خوانند:
تش تش نوروز ایکنم/ شادی هر روز ایکنم
سرخی تو سی مو / زردی مو سی تو
غم بره شادی بیا / محنت بره روزی بیا
– سمنو پختن: آیین سمنو پزان نیز در آستانه نوروز انجام می گردید. برای پخت سمنو از یک ماه قبل گندم ها را در آب ریخته و پس از جوانه زدن آنها را در سینی های بزرگی قرار می دهند و صبر می کنند تا سبز شوند. جوانه های گندم را در هاون های چوبی که به آن سیرکو گفته می شد می کوبیدند تا شیره آن گرفته شود. سپس در دیگ مسی بزرگی که زیر آن آتشی روشن کرده اند ریخته و زنان و دختران فامیل و همسایگان که در محل جمع شدند به نوبت با کفگیرهای مسی سمنو را به هم می زنند و در هنگام به هم زدن ؛ نیت و آرزو می کنند و حاجات خود را از خداوند طلب می کنند. و سمنو را در کاسه های کوچکی ریخته و بین همسایگان و بستگان توزیع می نمایند.
_ عید رفتگان یا الفه در بختیاری: اَلُفه ریشه در دوران رواج آیین زردشتی در سرزمین بختیاری دارد.
آیین علفه نام دیگرش عید کوچک یا عید مردگان است و یک روز قبل از عید بزرگ و آغاز سال نو انجام می شد.
عید علفه یک عید خاص درگذشتگان است .
مردم قبل از سال نو به زیارت مردگان خود رفته و خوراکی وشیرینی وسبزه برمزار آنان می نهادند.
مردمان معتقد به آیین زردشتی در دوران باستان؛ با فرا رسیدن نوروز و آخرین روزهای سال کهنه؛ به گورخانه ها یی که محل نگهداری مردگانشان بود می رفتند و بنا به باور خود، انواع خوراکی و شیرینی می بردند و در کنار مردگان خود قرار می دادند. و بر این باور بودند که مردگان با آمدن نوروز چشم به راه بستگان خود هستند و شیرینی و خوراک از آنها طلب می کنند. این آیین کهن با آمدن اسلام به ایران و تغییر شیوه خاکسپاری بر اساس دستورات اسلام، بر سر مزار مردگان رفتند و حلوا یا خوراکی های دیگر را به تیت مردگان مورد نظر برسرمزازشان می نهادندیا بین مردم تقسیم می کنند.
در آیین عید مردگان ؛ شب هنگام نیز اغلب مردم بختیاری شیر برنج می‌پزند، چون معتقدند شیر برنج غذایی است که به شخص فوت شده نیز می‌رسد.
قبل از فرا رسیدن عید ؛ الفه یا عید درگذشتگان برای تهیه شیرینی و حلو بختیاری ها اقدام به تهیه روغن حیوانی؛شیره خرما ؛ آرد و…می کردند.
_ درآوردن لباس عزا :
قبل از شروع سال جدید مردمان بختیاری به خانه نزدیکان متوفا خود می روند و ضمن دلجویی با صاحبان عزا ؛ با بردن لباسهایی که از قبل تهیه کرده اند از خانواده عزدار متوفا می خواهند تا رخت عزا را از تن دربیاورند و با پوشیدن لباس های اهدایی و اصلاح ریش مردان داغدار خانه که به نشانه مرگ عزیزان بدون اصلاح بوده پایانی برعزاداری و آغازی برای استقبال از سال جدید داشته باشند.
_ جابه جایی سیاه چادرها : عشایر بختیاری همزمان با تحویل سال اقدام به جابه جایی سیاه چادرهای خود به مکان سبزتری به نیت رسیدن به چراگاههای غنی جدید و نیت سرسبزی زندگی می کردند و بهون یا همان چادرهای خود را همزمان با سال نو در مکان جدید برافراشته می کردند.
– قرائت قران در هنگام تحویل سال :
بزرگ خانواده یعنی پدر یا پدربزرگ در جمع خانواده که برای تحویل سال گرد هم آمده اند قرآن می خواند و همه برای شروع سال خوب نیت می کردند.
بزرگ خانواده بین صفحات قرآن به نشانه برکت رزق روزی پول گذاشته و بعد از تحویل سال آن پول را بعنوان عیدی بین اعضای خانواده تقسیم می کند؛ این عیدی نکوداشت آغاز نوروزی بابرکت؛ سخاوت بزرگ فامیل و نشانه از آرزوی رزق و روزی درسال جدید است.
طبق یک باور دیرینه ؛ با آغاز تحول طبیعت و شروع بهار؛ انرژی مثبت زمین به حداکثر می رسد و زمینه برای برآورده شدن آرزوها در سال پیش رو فراهم می گردد.
– تقویت صله رحم و تکریم بزرگان :
دید وبازدیدهای نوروزی از خانه پدر ومادر و بزرگان فامیل که فلسفه اش تکریم پدر و مادر و ریش سفیدان قوم است ؛ اغاز می شود. چرا که بختیاری ها وجود این بزرگان را محور اعتبار هویت بخش معنوی خود و عامل وحدت و همگرایی فامیل می دانند.
رفع کدورت ها ودلخوری هایی که درطول سال گذشته ممکن است بین افراد ایجاد شده باشد در آغاز سال نو با وساطت بزرگان وریش سفیدان انجام و صلح ومصالحه بین افراد دارای اختلاف به خیر وخوشی انجام می شود واین کار یکی از دهها صفت ارزشمند و اخلاقی پیامد آیین نوروزی است که درمیان بختیاری های پاک سرشت وباگذشت ؛ با هدف تحکیم روایط انجام می شود.
_ حناگذاری زنان بختیاری:
زنان بختیاری قبل از شروع سال جدید برای آرایش وزینت خود از حنا استفاده می کردند و روز قبل ازعید بر سر و دست های خود حنا می گذاشتند.
_ اعتقاد به خوش یمن بودن نخستین مهمان:
مردمان بختیاری به طور معمول به قدم اولین کسی که روز عید پایش را در خانه می گذارد معتقدند. اگر کسی قدمش برای اهالی خانه خوب بوده باشد بهمین خاطر از فردی خوش یمن دعوت می کردند تا اولین کسی باشد که پا برخانه آنها بنهد تاشانس و برکت برخانه آنها افزایش یابد.
تهیه گندم برشته مهمترین وسیله پذیرایی: تهیه گندم برشته که به آن گندم بو داده می گویند از رسوم دیرینه بختیاری ها است.
برای تهیه گندم برشته، گندم را پس از شستن در شیر می جوشانند و بعد روی ساج یا تاوه داغ تهیه می کنند.و جهت پذیرایی از مهمانان نوروزی بکار می بردند.معمولا گندم برشته را با میوه کلخنگ که در طبیعت زیبای منطقه بدست می آوردند مخلوط می کردند.
_سیزده به در و گره زدن سبزه ها:
«سیزده‌به در» بختیاری ها فلسفه خاص دارد دوازده روز ابتدای سال به نشانه دوازده ماه سال را با جشن و دید وباز و‌مهمانی و…به سر می برند و روز سیزدهم با توجه به اعتقاد به نحس بودن عدد سبزده ؛ با برداشتن وسایل موردنیاز گردش، به دل طبیعت بهاری می‌روند تا این روز را همراه با خانواده و بستگان، در دل طبیعت فارغ از فعالیت های روزانه وبا حضور اقوام نزدیک با تفریح و گردش سپری کنند
طبخ غذا‌های محلی و گره زدن سبزه‌ها از دیگر برنامه های سیزده بدر است.
نیت گره زدن سبزه به نیت گره زدن زندگی پیش رو وطبیعت و تحقق پیوند زناشویی مورد نظر از دوران قدیم دربین ایرانیان و ازجمله جوانان قوم بختیاری رایج بوده است.
