رویش زاگرس/ محمدرضا مکوندی: در مناطق مختلف سرزمین بختیاری قلعه های متعددی در طول تاریخ با الهام از معماری و مصالح محلی ساخته شده است.
ایجاد یک سکونتگاه و در عین حال مرکز حکمرانی دارای رفاه و امنیت بالا دربرابر دشمنان از مهمترین عوامل احداث این قلعه ها بوده که در مناطق مرتفع و یا قریه های تحت مالکیت خوانین و بزرگان یا در مسیر راهها احداث می شده اند. این قلعه ها دارای برج و محوطه ؛ اصطبل؛ قسمت خدمه ؛ انبار مواد غذایی ؛لامردون؛ منازل مسکونی و حتی زندان بوده اند.
گفتنی است این قلعه ها در گرمسیر و سردسیر سرزمین پهناور بختیاری تفاوت هایی هم با هم داشتند ؛ از جمله در چهار محال و بختیاری برخی از این قلعه ها با الهام از معماری روز اروپای قرن نوزدهم و دارای تالار و آیینه کاری های زیبا بنا گردیده اند؛ ولی درقلعه های گرمسیری بیشتر بر موقعیت استراتژیک و نظامی قلعه چون دز اسدخان در انذیکا و قلعه محمدعلی خان در دزفول در نظر بوده است.
برخی از این قلعه ها بعلت عوامل طبیعی چون زلزله وفرسایش و تخریب انسانی و برخی دیگر بعلت وقوع جنگ و حمله دشمنان نابودو فقط نامی از آنها باقی مانده است.. مشهورترین این قلعه شامل :
۱- قلعه سردار اسعد در شهر جونقان : این قلعه با الهام از معماری فرانسوی
و مطابق با کاخ‌های اروپایی قرن ۱۹ میلادی ساخته شده است. این قلعه زیبا در دوران پویایی خود دارای باغ و استخر نیز بوده و درب ورودی آن مشرف به جاده باستانی بصورت سنگ‌فرش بوده است. این قلعه را می‌توان پایتخت تابستانی سردار اسعد دانست، گفته شده که بسیاری از جلسات هماهنگی بزرگان وخوانین بختیاری در زمینه مشروطیت در این قلعه گرفته شد. طبقه فوقانی این قلعه بخش شاه‌نشین آن است که ایوانی با ستون‌های سنگی دارد. قلعه سرداراسعد دارای اطاق های متعدد؛زیر زمین وتزیینات زیبای حجاری، گچ‌بری و آجرکاری است.
۲_ قلعه خانی چالشتر : قلعه چالشتر که به قلعه خانی و قلعه ستوده
یا خانه تاریخی خدارحم خان نیز شهرت دارد، حدود ۱۲۰ سال پیش در دوره قاجاریه در چالشتر احداث شد. در واقع خان منطقه چالشتر داماد حسینقلی خان (ایلخانی بختیاری) بود. در یکی از سرستون‌های سنگی این مجموعه تاریخ ساخت آن، سال
۱۳۲۱ هجری قمری حک شده است. قلعه چالشتر از دو قسمت تشکیل شده است: حیاط بیرونی و حیاط اندرونی. حیاط اندرونی که برج و بارویی ندارد و به «قلعه ستوده» معروف است این بنا ۲۴۰۰ مترمربع مساحت دارد و در قسمت غربی مجموعه تاریخی قلعه چالشتر قرار دارد و مصالح به کار رفته در آن خشت با نمای آجر است
۳_قلعه لطفعلی خان دزک :
یکی دیگر از قلعه‌های بختیاری است که نام دیگرش ( دژ کوچ ) است. این قلعه عمارت و منزل مسکونی چندین نسل از ایلخانان بختیاری بوده است. این قلعه را امیرمفخم حاجی
ایلخانی از خوانین ایل هفت لنگ در روستای دزک که ملک وی بوده است، بنا کرد. قلعه دارای دو طبقه است و گفته شده ابتدا به قصد یک قلعه نظامی ساخته شد: اما بعدها با تزیینات و طراحی که در داخل ساختمان انجام شد از لحاظ
طراحی داخلی کاملا شکل یک کاخ را به سبک اروپایی به خود گرفته است.
۴_قلعه اسفندیارخان :
این قلعه واقع در فرخشهر از
توابع شهرکرد یکی از آثار تاریخی باقیمانده از دوران قاجاریه است. این قلعه توسط اسفندیارخان سردار اسعد اول از سرداران خوشنام ایل بختیاری در اواخر دوره قاجار ساخته شده در حال حاضر این اثر تاریخی در خیابان دانشور فرخشهر واقع شده است. این قلعه در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شمارهٔ ثبت ۱۲۴۱۱
به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده
۵-قلعه نصبرخان سردارجنگ:
در منطقه سورک چهارمحال این قلعه معروف به قلعه نصیرخان جنگ
بختیاری قرار دارد و از حیث معماری ساده‌ترین قلعه بختیاری به شمار می رود. این قلعه که با نام قلعه
سردار جنگ نیز معروف است، در روستای سورک و ۴۰ کیلومتری جنوب شرق شهرکرد است. این قلعه نیز دارای دو بخش شاه‌نشین و زیرزمین است. زیرزمین بنا محل سکونت خدمه، انبار و ذخیره آذوقه ساکنین قلعه بوده و با مصالح خشت و ملاط
گل ساخته شده است. بخش شاه‌نشین بنا دارای ۱۴ ستون است که بسیار ساده ساخته شده‌اند. بنا از لحاظ تزیینات داخلی بسیار ساده است .
۶-قلعه شمس آباد: این قلعه واقع در روستای شمس‌آباد چهارمحال و از بناهای امیرمجاهد بختیاری است. این بنا در ۱۵ کیلومتری شهرکرد است و
قدمت آن به ۱۲۰ سال پیش می‌رسد. این قلعه نیز دارای ۲ طبقه بوده که طبق معمول قلعه‌های این منطقه، بنای زیرزمین مخصوص خدمت‌کاران بوده و بنای فوق آن شاه‌نشین قلعه بوده است. قلعه شمس‌آباد نیز تزیینات خاصی ندارد.
۷- قلعه داراب خان بارده: این قلعه در شهرستان بن و ۴۰ کیلومتری شهرکرد است. این قلعه دارای قدمتی ۱۶۰ ساله است و توسط محمدحسن خان و داراب خان ساخته شده است. این قلعه تنها قلعه بازمانده از خوانین چهارلنگ است . قلعه داراب خان یا قلعه بارده دارای استحکامات دفاعی است و در بیرون شهر ساخته شده و اطراف آن را زمین‌های کشاورزی فرا گرفته است. قلعه دارای ۴ برج بوده که برج‌های شرقی جنبه دفاعی و برج‌های غربی در قسمت فوقانی مسکون بوده‌اند.
۸- قلعه ضرغام‌السلطنه در فرادنبه :
این قلعه را بزرگترین قلعه بختیاری نام نهاده‌اند. این قلعه که در پنج کیلومتری شرق بروجن و منطقه فرادنبه قرار دارد، دارای کتیبه‌ای است که تاریخ آن را ۱۲۷۹ هجری قمری یعنی در حدود در حدود ۱۶۰ سال پیش ذکر کرده است. وسعت این قلعه در حدود ۱۰ هزار مترمربع است که به صورت دوطبقه با برج و بارو ساخته شده است. معروف‌ترین
بخش این قلعه اتاق آیینه آن است که دارای منبت‌کاری است و پنج در دولنگه دارد. این قلعه دارای حمام، ایوان و اندرونی است. قلعه در طبقه همکف و طبقه فوقانی دارای اتاق‌های بسیاری بوده و در جنب آن ساختمان اصطبل، انبار و طویله قرار دارد. این قلعه دارای تزیینات آیینه‌کاری و گچ‌بری‌های فراوان بوده است. قلعه فرادنبه امروزه از بین رفته و به صورت متروکه و نیمه‌خرابه
درآمده است
۹-_قلعه بردی» ساختمان بزرگی است که در زمان هخامنشی احداث شد و قدمت آن حدود ۲ هزار و ۷۰۰ سال تخمین زده شده است.
این قلعه تاریخی که در شهرستان اندیکا قرار دارد اولین اقامتگاه دایمی قوم پارس است.
پیشینه مطالعاتی مجموعه «قلعه لیت» و «قلعه بردی» به زمان رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی، می‌رسد. وی در زمان فعالیت‌اش در ایران بازدیدی از قلعه‌های «لیت» و «بردی» داشت و از این قلعه‌ها به عنوان آثار شاخص و منحصربفرد منطقه یاد می‌کند و از «قلعه بردی» به عنوان زادگاه کوروش نام می‌برد.
قلعه «بردی» به عنوان نخستین پایگاه قوم پارسیان اهمیت خاصی داشت.
۱۱ – قلعه لیت : این قلعه از آثار دوران قبل از تاریخ است كه در نزدیكی روستاهای دو پلوطان و ماشگیری بخش اندیكا به جا مانده است. این قلعه در دوره‌های مختلف در جنگ های مختلف ویران و سپس مرمت شده است. آخرین بازسازی آن در زمان حكومت سَلْغُریان (سَلْغُرین
مَدُود) بوده است. این قلعه حوادث فراوانی را درطول تاریخ دیده است . علیرغم قدمت دیوارهای این قلعه نیمه سالم است. قبر آ – علیداد، قهرمان مشهور ایل بختیاری روبروی این قلعه قرار دارد.
۱۲- دژ اسدخان یا ملکان: قلعه ای کاملا با ساختار نظامی و این دژ مستحکم و دارای موقعیت استراتژیک و مشرف به اندیکا است و احداث شده از دوره ساسانیان میباشد.این بنای تاریخی به دلیل دارا بودن
امکانات(قلعه خوانین-قلعه بی بی ها-دالان ها-اتاق ها-آب انبار و چشمه ها- زندان -برج نگهبانی و …..) صعب العبور بودن و موقعیت نظامی مقر حکومت خوانین بختیاری بود.در دوران اتابکان لر این قلعه مقر حکومتی اتابکان بوده است.
این بنا که بخشهای زیادی از آن به شکل دو طبقه ساخته شده در پنج کیلومتری ” بنه وار ” در مرز اندیکا و لالی واقع شده است
۱۴_قلعه صلواتی:یکی دیگر از آثار و بناهای تاریخی مربوط به دوران زمامداری خوانین میر در
منطقه گرمسیر «قلعه صلواتی» است که در حد فاصل بنه وارلالی به سردشت ساخته شده‌است. این قلعه نیز بدستور میر خلیل خان دورکی (۱۰۷۷–۱۰۳۷ه. ق) فرزند میرجهانگیرخان و نوه تاجمیرخان ساخته و بنا گردیده است. این قلعه دارای نه برجک دیدبانی و مساحت آن نزدیک یک هزارمتر است. مصالح به کار رفته در این سازه، گچ، سنگ و گل میباشد. علت نامگذاری آن نیز به این دلیل بوده‌است که کاروانیانی که از شهرهای دزفول و شوشتر طبق نمودار زیر به بنه وار و از
آنجا به اندیکا ونهایتاً به ایذه رفت و آمد می‌کردند رایگان پذیرایی می شدند.
۱۵-قلعه تل: این قلعه توسط محمد تقی خان بختیاری ساخته شد و مرکز حکومت بختیازی بوده لست .این قلعه دارای چهار برج و به شکل مربع ساخته شده و در یکی از زاویه‌های آن یک عمارت چهار ضلعی احداث شده بود که در طبقه فوقانی آن “لامردون” و یا مهمان خانه قرار داشت. در طبقه تحتانی راهرو مسقف طویلی این ساختمان را به محوطه مرکزی قلعه متصل می‌ساخت. قلعه دارای دو حیاط بود که قسمت بیرونی جهت
میهمانان و مستخدمین و گارد محافظ و قسمت داخلی مخصوص خانواده خان شامل خانواده محمد تقی خان و برادرش آکلب‌علی بود
بنای اولیه قلعه تل حدود سال 1790 میلادی ساخته شده است.
قسمت‌های حصار بندها و شاید سقف آب‌انبارها و طاق‌های آن آجری بوده و به شکل دژ‌های نظامی قدیم ساخته شده و دارای چهاربرج مدور بوده است. آجرهای بنا قدمتی پیش از اوایل دوره قاجار یا زند ندارد و سنگ قلوه‌های به‌کار رفته در بنا، نشان از تعلق به معماری دوره زندیه است و می‌توان آن را با قلعه‌های کریمخانی در فارس مقایسه کرد.
هنری لایارد، سیاح و سیاستمدار انگلیسی که طی سال‌های 1842-1840 میلادی
از منطقه بازدید و مدت زیادی را در قلعه زندگی کرد در این مورد می‌نویسد:
… در یکی از گوشه‌های بنا یک عمارت چهارضلعی قرار دارد که در طبقه فوقانی
آن «لامردون» یا مهمان‌خانه وجود داشت.
۱۶- قلعه خانی مسجدسلیمان
قلعه خانی مربوط به دوره قاجار است و در داخل محدوده شهری مسجد سلیمان، محله چهاربیشه، خیابان آیت الله غفاری واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۵۹۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است
۱۷- دژ محمد علی خان سردشت : یکی از زیباترین جاهای گردشگری خوزستان که طرفداران زیادی هم دارد دژ مستحکم محمد علی خان است که در فاصله ۲۵ کیلومتری سردشت و ۶۵ کیلومتری
شمال شهر دزفول قرار دارد. قله آن ارتفاعی در حدود ۱۵۵۰ متر دارد. دژ
محمدعلی خان یا دژ سردشت در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی، مقر مربوط به مبارزات محمدعلی خان (اول) محمودصالح چهارلنگ بختیاری (پدربزرگ شیر علیمردان خان
بختیاری و محمدعلی خان دوم) علیه ظلم‌های خانلرمیرزا احتشام الدوله حاکم لرستان و خوزستان و پسرش ابراهیم‌میرزا در حکومت قاجاری و در کتب تاریخی نیز با نام‌های دز استوار، دز، مندزون یا دژ محمدعلی خان از این قلعه مستحکم یاد کرده اند. ضمنا این دژ فقط یک راه ورود و خروج دارد.راه دسترسی به این دژ از استان خوزستان و شمال شهرستان دزفول به سمت شهر سردشت، روستای لب سفید و سپس روستای ابوالحسن است
دژمحمدعلی خان یا دژ سردشت در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی مقر مربوط به مبارزات محمدعلی خان (اول) محمودصالح چهارلنگ بختیاری (پدربزرگ شیرعلیمردان خان بختیاری و محمدعلیپ خان دوم) علیه ظلم‌های خانلرمیرزا احتشام
الدوله حاکم لرستان و خوزستان و پسرش ابراهیم‌میرزا در حکومت قاجار بود.
۱۸- -؛قلعه‌سرخه، این قلعه توسط حاج‌اسکندرخان احمدخسروی در اواخر دوره قاجار (حدود دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه و محمدعلی شاه) بنا شده است.
اسکندرخان احمدخسروی با همراهی عموزادگان و برادران خود، ار بزرگان منطقه هلایجان و نوترکی ایذه بودند و از این خاندان بناهای دیگری نیز در منطقه به یادگار مانده است.
الگو و فناوری ساخت بنا، برگرفته از معماری اصیل ایرانی در حوزه فلات مرکزی است و در ساخت بنا و بناهای دیگری که منتسب به این خاندان هستند، از سنگ‌لاشه، قلوه‌سنگ و گچ نیم‌کوب محلی به عنوان ملاط و اندود استفاده شده است.
۱۹- قلعه چغاخور : قلعه‌های بسیاری از خوانین بختیاری در چهارمحال و بختیاری وجود داشته که بسیاری از آنها از بین رفته‌اند. ازجمله در کتاب مرات‌البلدان آمده است که حسینقلی خان ایلخانی قلعه‌ای روی تپه چغاخور بنا کرد و مرکز حاکمیت ایلخانی خود را در آنجا گذاشت. این قلعه که به «قلعه خان چغاخور» نیز مشهور است، امروزه از بین رفته و اثری از آن برجای نمانده است.نمونه دیگر این قلعه های نابود شده قلعه سروشجان معروف به قلعه سردار مریم است که به مرور زمان نابود و بافت شهری برآن بنا شده است.
۲۱_ قلعه مدرسه کرائی: قلعه مدرسه کرائی و سایر قلعه مدرسه‌های مسیر خوزستان به اصفهان از مستحدثات اتابک نصرت الدین احمد بن یوسف شاه به‌شمار می‌رود .
این قلعه مدرسه ها در سال‌های 730- 695 قمری احداث شده‌اند.
به گزارش ابن بطوطه مراکشی در قلعه مدرسه‌ها به خرج حکومت اتابک خدمات اقامتی و غذا به مسافرین ارائه می‌شده و در آنجا مجلس درس و بحث برقرار بوده است .
۲۲-قلعه شلمزار،: قلعه شلمزار یا قلعه صمصام السطنه ؛ به دستور صمصام السلطنه، در سال ۱۳۰۷ هجری قمری ساخته شده است. این قلعه در شهر شلمزار و استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد. مساحت این قلعه حدود هزار متر مربع است.
شکل بنا مستطیل بوده و در دو طبقه ساخته شده‌است، طبقه اول دارای چندین اتاق با پوشش طاق و تویزه و با خشت خام ساخته شده‌است و بسیار محکم و استوار باقی مانده‌است. طبقه دوم که ایوانی ستون‌دار مشابه طبقه همکف داشته‌است خراب شده و آثار زیادی از آن باقی نمانده‌است.
قلمت مانا باد از تلاش شما برای پاسداشت فرهنگ بختیاری سپاسگزاریم