میزان تخریب ها به شدت نگران کننده است و بعضاً باعث تزلزل بنیان اثر گردیده است/ عدم توجه به مقاوم سازی و مرمت آثار تاریخی ناشی از کمبود اعتبار باعث شد در زلزله اخیر اثرات زلزله های قبلی بیشتر نمایان گردد/تخصیص اعتبارات ویژه برای مرمت بناهای ارزشمند به صورت اضطراری مورد انتظار است/ توجه رسانه ها،کنشگران حوزه میراث فرهنگی،انجمن های مردم نهاد و مردم به عدم رسیدگی دولت در قبال مرمت و احیای سایر آثار موجه و منطقی است
رویش زاگرس: مدیر پایگاه ملی منظر فرهنگی و صنعتی مسجدسلیمان گفت: زلزله مسجدسلیمان بیشترین اثراتش را در آثار تاریخی این حوزه فرهنگی بر جای گذاشت. ایوب سلطانی در گفتگو با پایگاه خبری رویش با اعلام این خبر افزود: در تاریخ 15 آذر 1403، شهرستان مسجدسلیمان به عنوان مهم ترین کانون اثرگذاری زلزله اخیر، به صورت مستمر یازده بار دچار زمین‌لرزه شد. وی ادامه داد: بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌ها با قدرت 6.5 ریشتر و در عمق 10 کیلومتری زمین در حوزه سیاسی مسجدسلیمان و هم‌مرز با شهرستان هفتکل گزارش شده است. در این میان، علاوه بر خسارات گسترده‌ای که به شهروندان، زیرساخت‌ها و سایر بخش‌ها وارد شد، آثار ملی و تاریخی فاخر نیز از این آسیب‌ها در امان نماندند. این آثار به‌دلیل قدمت زیاد، وضعیت شکننده کالبدی و ساختاری که نتیجه، تخریب های انسانی، گذشت زمان، شکنندگی مصالح، حوادث قهری و..گذشته است، طی زلزله اخیر دچار صدمات جدی شدند.
شایان ذکر است که در زلزله سال گذشته نیز آثاری چون معبد بردنشانده، سرمسجد و قلعه بردی و.. از آسیب های زلزله مصون نماندند، به طوری که از سمت جبهه شمالی و جنوبی معبد بردنشانده به کلی ویران شده بود و پیش‌تر نیز در زلزله سال 1398 مسجدسلیمان که قدرت آن 7/5 ریشتر و در عمق 17 کیلومتری زمین گزارش شده بود، خسارات قابل‌توجهی به این آثار وارد شده بود.
با توجه به اهمیت موضوع آسیب‌پذیری، شکنندگی آثار فرهنگی، مطالبه و نگرانی جدی جامعه و کنشگران فرهنگی، تیم ارزیاب تخصصی برای بررسی و پایش میزان خسارات زلزله در حوزه میراث فرهنگی تشکیل شد. این تیم، پس از پایش میدانی و ارزیابی‌های اولیه با تمرکز بر بناهای خاص تاریخی، ثبت شده در فهرست آثار ملی تهیه کرده است. لازم به ذکر است طی پایش دو روزه فهرستی از ۱۷ اثر شامل بافت های تاریخی مسجدسلیمان، عنبر، بتوند، آتشکده سرمسجد، معبد بردنشانده، کلیسای نمره چهل، حمام تمبی و نمره یک، باشگاه بدر و.. تهیه گردید. به دلیل فرصت محدود و پراکندگی آثار امکان ارایه گزارش کامل میسر نگردید. گزارش فوق صرفا محدود به چند اثر با دسترسی فوری صورت گرفته است. میزان تخریب ها به شدت نگران کننده است و بعضاً باعث تزلزل بنیان اثر گردیده است. عدم توجه به مقاوم سازی و مرمت آثار تاریخی ناشی از کمبود اعتبار باعث شد در زلزله اخیر اثرات زلزله های قبلی بیشتر نمایان گردد.
سلطانی ادامه داد: متأسفانه، در زلزله‌های مسجدسلیمان در سال‌های 1398 و 1401، با وجود میزان تخریب‌های گسترده، کمترین توجه به حوزه میراث فرهنگی و ضرورت مرمت آسیب‌های وارده صورت نگرفت. وی گفت: تخصیص اعتبارات ویژه برای مرمت بناهای ارزشمند به صورت اضطراری مورد انتظار است.این بی‌توجهی ها طی سنوات قبل باعث آسیب پذیری هر چه بیشتر آثار تاریخی گردید.
رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری مسجدسلیمان ادامه داد: با توجه به آسیب های جدی گذشته برای نمونه موردی به مرمت موزه باستان شناسی کلگه زرین اشاره می کنیم که در زلزله ۱۳۹۸ دچار ترک های بزرگ، شکستگی تیرهای نگه دارنده، ریزش دیواره ها و حرکت ایوان اشاره کرد. با توجه به وجود برنامه راه اندازی موزه باستان شناسی در این مکان، حفاظت، مقاوم سازی و مرمت آن بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت بنابرین در سال جاری با ۱۵ میلیارد ریال اعتبار که صرفا می بایست به ساماندهی و تجهیز موزه اختصاص یابد به اجبار برای مرمت، مقاوم سازی و اصلاح بخش های آسیب دیده از زلزله ۱۳۹۸ در سال جاری هزینه شد. وی ادامه داد:
اعتبارات محدود حوزه میراث فرهنگی و گردشگری طی دوسال گذشته صرفا هزینه آسیب های وارده ناشی از زلزله در سال های گذشته خصوصا در محوطه سرمسجد، بردنشانده، کلگه زرین شده است. شرح گزارش مقدماتی بررسی اثرات زلزله اخیر بر آثار تاریخی حاصل بررسی های میدانی دو روزه کارشناسان میراث فرهنگی است. در همین خصوص آثاری همچون قلعه شکرآب، نم نمی، دخمه نصیرا، آرامگاه میلی و … مستلزم بررسی نظام مند و دقیق می باشند، وجود 306 هکتار از بافت تاریخی مسجدسلیمان، بافت بتوند، بافت عنبر قطعا به زمان بیشتری جهت برآورد میزان خسارت های وارده نیاز دارد.
طرح موضوع اثرات زلزله بر آثار تاریخی مسجدسلیمان
قرار گرفتن مسجدسلیمان بر روی گسل های زلزله و عارضه مستمر زمین لرزه طی سالیان گذشته( 30 زلزله بالای 5/4 ریشتر در 20 سال گذشته ) در این حوزه جغرافیایی، مستلزم برنامه ریزی های دقیق کارشناسی، ایمن و مقاوم سازی سازه ای قبل و بعد از رخدادهای لرزه ای به منظور کاهش مخاطرات فرهنگی، مادی و معنوی می باشد (در این زمینه به مقاله ارزیابی مقدماتی خطر زمین لرزه در مسجدسلیمان نوشته قبادی،محمد حسن و همکاران مراجعه کنید ).
وجود 850 اثر تاریخی به استناد اطلس باستان شناسی منطقه، 306هکتار بافت تاریخی مسجدسلیمان،25 هکتار بافت تاریخی در بتوند، عنبر و تمبی ، 80 اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی، استقرار اداره میراث فرهنگی با قدمت 55 سال در شهرستان، اختصاص و ایجاد چارت پایگاه ملی منظر فرهنگی و صنعتی مسجدسلیمان از سال 1400، تهیه پرونده ثبت موقت میراث صنعتی مسجدسلیمان به عنوان نخستین شرکت شهر صنعتی ایران و خاورمیانه در فهرست انتظار یونسکو، نشان دهنده اهمیت آثار تاریخی این حوزه فرهنگی از بعد ملی و بین المللی می باشد.
آثار تاریخی همچون معبد بردنشانده و آتشکده سرمسجد، صفه آیینی بتوند، آرامگاه ایلامی 16میلی، قلعه بردی (اندیکا ) به دلیل ساختار معماری خاص و منحصر به فرد به روش خشکه چینی با مصالح بوم آورد، دارای بیشترین آسیب و میزان تخریب فزآینده نسبت به سایر آثار می باشند. این آثار و سایر آثار مشابه به دلیل عدم مقاومت در برابر بارهای لرزه ای به شدت شکننده و آسیب پذیر هستند. متاسفانه بر خلاف تلاش های متفرقه و معدود در راستای مرمت و ساماندهی برخی از این آثار، با وجود زلزله های سریالی در سال های گذشته، توجه درخوری به نسبت آسیب های وارده صرفا از حیث زلزله و وجود عارضه گسل های خندقی نشده است. در همین خصوص از دست دادن یک پیش آمدی که نقش سازه نگهبان برای معابد بردنشانده و سرمسجد دارد می تواند موجب ریزش یک نوار طولی به صورت کلی و از دست دادن بخش عمده از سازه شود. اثرات آبشاری شکست جزئی در سنگ هایی که به روش چفت و بست و بدون ملات روی هم طی 22 قرن قرار گرفته است، می تواند عواقب قابل توجهی برای حاشیه و متن بنا و مجموعه وسیع تر آن داشته باشد.
زلزله های 5 سال اخیر باعث آسیب های جدی در بناهای تاریخی مسجدسلیمان گردید. خصوصا بخش عمده ای از سازه های جبهه شمالی و غربی معبد بردنشانده ، بخش های شرقی و شمالی آتشکده سرمسجد با 90 درصد تخریب مواجه شده است.بخش عمده ای از این آسیب ها با تمرکز و اختصاص تمام اعتبارات حوزه میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان و با همت پایگاه منظر فرهنگی و صنعتی مسجدسلیمان و اداره کل میراث فرهنگی خوزستان ساماندهی و مرمت گردید . این عامل باعث عدم مرمت ساماندهی و در نتیجه توسعه متوازن سایر آثار تاریخی موجود در پهنه گردشگری شهرستان و استان شده است. توجه رسانه ها،کنشگران حوزه میراث فرهنگی،انجمن های مردم نهاد و مردم به عدم رسیدگی دولت در قبال مرمت و احیای سایر آثار موجه و منطقی است.
بنابرین متعاقب درخواست های گذشته مبنی بر اختصاص اعتبار ویژه جهت ساماندهی و مرمت آثار در شرف خطر نابودی مورد انتظار است در همین خصوص جهت تسریع در تامین تخصیص اعتبار و تعریف پروژه، تمامی بناها، بافت ها و محوطه ها دارای طرح مطالعات مرمت،ساماندهی و احیاء توسط پایگاه ملی مسجدسلیمان تهیه و تدوین گردید و در صورت امکان و نیاز قابل ارایه می باشد.
