باشگاه روزنامه نگاران مسجدسليمان / دكتر عزت الله عبدالهي نوروزي: در عرف عموم مردم جهان اعم از مسلمانان و غیرمسلمانان و در عرف خاص مسلمانان بعضی از کلمات و واژه ها از نوعی عظمت و احترام و احیاناً قداست برخوردارند. مثلاً کلمه «شهید» و کلمه «عالم»، عالم و معلم. بدیهی است که این کلمات از آن جهت که لفظ اند قداستی ندارند، احترام و قداست را از معنی خود کسب می نمایند. واژه «علم» از چنان عظمت و جایگاهی برخوردار است که گویا هاله ای از نور ، این کلمه را فرا گرفته است از تعبیرات و روایات اسلامی که در زمینه علم بیان شده است می توان به علت والایی و اهمیت علم در اسلام پی برد.
ارزش علم در قرآن
1-شروع و آغاز اسلام با دستور به خواندن است.«اقراء باسم ربک الذی خلق»(1)
2- معمولاً در جوامع مختلف بشری به عزیزترین ، پاک ترین و مقدس ترین چیزها سوگند می خورند که خداوند کریم آن چنان احترامی برای علم قائل است که به قلم سوگند یاد می کند.« ن و القلم ما یسطرون»
3- علت سجود فرشتگان به انسان و خلیفه الهی شدن انسان این بود که انسان علم آموخت.«وعلم ادم الاسماء کلها ثم عرضهم علی الملائکه فقال انبئونی باسماء هولاء ان کنتم صادقین»(2)
4- قرآن یکی از علل نبوت و «بعثت» پیامبران را«تعلیم» می داند.«کما ارسلنا فیکم رسولاً منکم یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه»(3)
«هوالذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه.»(4)
5- قرآن برای حاملان علم و عالمان، امتیازات ویژه ای قائل شده است.«و من یوت الحکمه فقد اوتی خیراً کثیراً»(5)
آنکه علم و حکمت نصیب او گشت از خیر و برکت فراوانی برخوردار است.
«یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتو العلم درجات»(6)
خدای متعال، مومنان و دانشمندان را در دنیا و آخرت به درجاتی بر سایر طبقات جامعه انسانی رفعت و سرافرازی می دهد.«قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون»(7)
اما چرا امتیازات ویژه دارند؟ پاسخ این پرسش را نیز از قرآن می گیریم که می فرماید:
«انما یخشی الله من عباده العلما»(8)
ارزش علم در احادیث و روایات
رسول اکرم(ص) می فرمایند:«انما بعثت معلما» همانا که من معلم برانگیخته شدم.
پیامبر(ص) ارزش قلم علما را برتر از خون شهیدان ذکر فرموده اند:«المداد العلما افضل من دماء الشهدا»
و در جای دیگر فرموده اند:«ان العلما ورثه الانبیاء»علما وارثان پیامبران دانسته است و آن چنان ارزش و اهمیتی برای علم قائل هستند که می فرمایند :«العلما امتی افضل من انبیاء بنی اسرائیل» در احادیث و روایات مواردی ذکر گردیده است که علم را برتر از عبادات معرفی کرده اند.
«قلیل العلم خیر من کثیر العباده» یا «العالم اعظم اجراً من الصائم الغازی فی سبیل الله»
پیامبراکرم(ص) از علم آموزی به عنوان سنن اسلام یاد می کند و می فرماید:«ای معاذ، آثار جاهلیت و افکار و عقاید خرافی را از میان مردم نابود کن و سنن اسلام را که همان دعوت به تفکر و تعقل است زنده نماو من برای این برگزیده شدم که قدرت فکری بشر را تقویت کنم.»
امام علی (ع) نیز در رابطه با ارزش علم و مقام معلم می فرمایند:«من علمنی حرفاً فقد صیرنی عبداً» کسی که حرفی به من آموزد، همانا مرا بنده خویش گردانیده است.
این سخن از دل خداوند علم و شمشیر و عدالت برمی خیزد که شاگرد پیامبر(ص) بود و در مکتب او درس محبت ، اخلاص و عشق را آموخت. همین بزرگوار در شب جنگ جمل در پاسخ به سوالی می فرمایند:« اگر یک نفر به دست من تربیت شود، ارزش بیشتری دارد از آنچه خورشید بر آن می تابد»
نقل شده است که در جنگ صفین تاخیری به وجودآمد، گروهی از یاران امام علی (ع) ناراحت شدند و علت را جویا شدند، امام علی (ع) پاسخ داد :« به خدا قسم جنگ را به تاخیر نینداختم مگر برای آنکه می خواهم گروهی بیدار و هدایت شوند.
امام جعفر صادق(ع) می فرماید:«به طلب و جستجوی علم و دانش برخیزید، هرچند با فرو رفتن در گردابها و در خطر افتادن جانها همراه باشد.»
اما حالا که با بیان مواردی از آیات نورانی قرآن و سخنان پیامبر و ائمه معصوم با ارزش و جایگاه علم آشنا شدیم، این سئوال در ذهن مطرح می شود که منظور از این علم چیست، کدام علم است که از خون شهیدان برتر قلمداد گردیده است؟ کدام علم است که ارزش است و ارزش دارد؟
در پاسخ گفته می شود علمی که همراه ایمان باشد و رسالت آن علم، جهت بخشی باشد نه قدرت بخشی، زیرا علم بدون ایمان همانند تیغی است در کف زنگی مست.
علم دادند به ادریس و به قارون زر و سیم آن یکی زیر زمین و دگری فوق فلک
در اسلام برای آن علمی حساب باز می شود که این علم آدمی را به عمل نزدیک کند، برای آن علمی که آدمی را بسازد و به او شرف بدهد و به او عظمت روح و عزت نفس بدهد. امام علی می فرمایند:«رأس علم التواضع». علمی در اسلام مطلوب است که به دنبالش کبر و غرور زدگی نباشد بلکه تواضع و فروتنی ، دوری از حسادت، اجتناب از هوی و هوس بیاورد، آن علمی موثر است که رابطه و پیوند بین مسلمانان را صمیمانه تر کند و افراد جامعه را از غفلت و بی تفاوتی و تاریکی بدر آورد.
مقام معلمی از دیدگاه شخصیت های برجسته دینی ، تاریخی و ادبی
اگرچه با ذکر آیات ،احادیث و روایات نقل شده، ارزش و جایگاه کار معلم تا حدود زیادی روشن گردید، در اینجا به بیان عباراتی از بزرگان که مستقیماً به شغل معلمی اشاره دارند می پردازیم و ویژگی ها و ابعاد این شغل را بیان می نمائیم.
«معلم اول ، خداوند تبارک و تعالی است که اخراج می کند مردم را از ظلمات به نور…» این کلام نورانی امام راحلمان(ره) است، او که خود معلم بزرگی برای همه عصرها و نسل ها بود، مقتدایی که مفتخر به کسوت مقدس معلمی بود.
معلم دوم، پیامبران و اولیا الهی بودند کسانیکه در سایه ایمان و تقوی برای رسیدن به اهداف عالیه رسالت خویش در راه عشق جان باختند و یا بلا ساختند و ارزش این کار را با هیچ چیز دیگری عوض نکردند. پس معلم کسی است که شغلش، حرفه اش و هنرش الهی و پیامبرگونه است.
بی جهت نیست که تفاوت های اساسی بین شغل معلمی با سایر مشاغل در جوامع مختلف وجود دارد، نه تنها در مکتب نجات بخش اسلام بلکه در تمام مکاتب الهی و حتی فلسفه های دینی ساخته دست بشر، این شغل بسیار مورد تکریم قرار گرفته است.
زرتشت گفته است:« زرتشت آموزگار راستی بود و اندیشه راستی را در جهان منتشرساخت. از این رو بود که به او گفتار دلپذیر داده شد.»
در جای دیگر می گوید:« فرهنگ اندر فراخی پیرایه، اندر سختی پناه، اندر پریشانی دستگیر و اندر تنگی پیشه است . بشود آن نیک مردی که راه راستی و درستی را به ما نشان داد در هر دو جهان پاداش نیک یابد.»
علت این همه تکریم از مقام معلم چیست؟ این است که قلمرو کار معلم با سایرین متفاوت است . مهندس فیزیک با اجسام سرکار دارد و شیمی با مواد، پزشکان با اندام و اعضا ، اما قلمرو کار معلم انسان است و آن هم کار بر روی قلب و مغز انسان. فکر کنید که کار روی قلب و مغز چقدر دشوار است . بنابراین صحیح است اگر گفته شود چهره آینده جامعه در آیینه وجود معلمان نمایان است و ساختن و پرداختن افراد در جامعه نقش طبیعی معلم است.
دلیل دیگر تکریم معلم به خاطر ارزش تعلیمی اوست زیرا که واجد صفت تعلیم است ؛صفتی که با خدا و انبیاء در آن شریک است و یکی از علل ثبوت و بعثت پیامبران همین مسئله تعلیم بوده است . با توجه به جایگاه رفیع علم در اسلام ، شغل معلمی نیز مورد احترام قرار گرفته زیرا معلم حامل علم است و بوسیله این شناخت و آگاهی به روشنگری و هدایت می پردازد.
امام جعفر صادق(ع) درباره ارزش کار معلم می فرمایند:« معلم باید علم را برای بصیرت در دین، تکمیل عقل و تحصیل یقین فرا گیرد و به تعلم بپردازد.»
خصوصیات شغل معلمی
1-تاثیر گذاری معلم: بالاترین درجه از جهت تاثیر گذاری در جامعه، از آن معلمین است. حضرت امام خمینی(ره) در این خصوص می فرمایند:« صلاح و فساد جوامع در دست معلمین است. اگر معلم ها خوب تربیت شوند و تربیت کنند.جوامع اصلاح می شود.»با یک نگاه تاریخی متوجه می شویم دوران عظمت و شکوفائی تاریخ، دورانی است که برای معلم ارج و احترام قائل شده اند و دوران رکود و عقب ماندگی ملت ها هم زمانی است که معلمین ناشناخته مانده اند.
یک سری قوانین روانشناختی و جامعه شناسی وجود دارد که بالاترین قدرت های نظامی و سیاسی قادر به تغییر آن ها نیستند از جمله قانون وراثت، محیط، تربیت خانوادگی ، تغذیه، اما معلمین جامعه قادر به تغییر این قوانین هستند. به عنوان مثال:«عمربن عبدالعزیز» که یکی از خلفای خوشنام بنی امیه است ، پدرش عبدالعزیز مردی ستمگر و خونخوار بود و لعن امام علی (ع) را بعد از نماز واجب می دانست . عمر فرزند او در چنین محیط خانوادگی تربیت یافته و تغذیه نموده است پس باید دارای خصوصیات پدر باشد، اما این طور نیست. عمربن عبدالعزیز کسی است که لعن حضرت علی (ع) را منع می کند و تا حدودی به عدالت رفتار می کند. چرا چنین شد؟ چون یک معلم شیعی داشته است. نمونه دیگر می توان از معاویه بن یزید(معاویه دوم) یاد کرد که « عمر بن مقصوص» معلم او بوده است.
مقام معظم رهبری در جمع معلمان نمونه کشور اظهار داشتند:« کار فرهنگی و هجوم فرهنگی را با تفنگ نمی شود جواب داد. تفنگ استکبار جهانی ، قلم اوست. امرو ز سرباز این قضیه شما فرهنگیان و دانشجویان و دانش آموزان هستید شما باید بدانید که چگونه دفاع کنید….» این اعتقاد رهبر دارای این معنی است که معلم حرف اول و آخر را در تعیین سرنوشت ملت ها می زند.
2-احیاگری معلم: سخن نورانی قرآن است که می فرماید:«کسی که که یک نفر را زنده گرداند مثل اینکه همه مردم را زنده کرده است.»زنده کردن جوامع بدست معلیمن صورت می گیرد. جوامعی که مبتلا به انواع خرافات، کجرویها، انحرافات و بدآموزیها هستند، جوامع مرده ای می باشند. این قدرت شگرف معلم است که آن ها را نجات می دهد و زنده می سازد( معمولاً جوامعی زنده اند که دعوت به تفکر و اندیشه در میان آن ها باشد که این کار توسط معلمین صورت می گیرد.)
شهید مطهری می فرماید:« معلمی اشتغال نیست اشتعال است.» ایشان می فرمایند:« من معلمی را دوست دارم که اندیشیدن را به من می آموزد نه اندیشه ها را.»
3-ساختن جامعه و آینده سازی: معلم، کودکان را نه برای زمان حال بلکه برای آینده تربیت می کند.«ویل دورانت» می گوید:« مدنیت و تمدن مرهوم تعلیم و تربیت است». یعنی معلم نگهدارنده و پاسدار مواریث تاریخی و عامل انتقال دهنده فرهنگ ها از نسلی به نسل دیگر و از زمانی به عصر دیگری بوده است.
«محمد غزالی » در مورد نقش معلمان، در کتاب «احیاء علوم الدین» می نویسد:«اگر معلمین نبودند، انسان ها هم چنان در میان بهائم و چهارپایان زیست می کردند. آنکس که باعث عبور از حیوانیت و ورود به انسانیت می شود، معلم است.»
4-یکی از عوامل تحریک و پویایی جوامع را در طول تاریخ می توان معلمین دانست ، زیرا که در حرکت های اجتماعی، عدالتخواهی ، ظلم ستیزی و … نقش داشته اند .
5-از نظر خصوصیات شخصیتی باید گفت معلم انسان است که دارای صراحت لهجه است، آرام ، خویشتن دار، صبور، قانع و… و بی جهت نیست که شهید مطهری کار وی را«اشتعال» می داند نه «اشتغال» و شهید بهشتی می فرماید:«معلمی، هنر سوختن خود و ساختن دیگران است.»
«محمد مصری» درباره خصوصیات معلمان می نویسد:« معلم رنج می برد اما می خندد، وجود خود را دوست دارد اما به دیگری می بخشد، بسیار شریف است ولی مغرور نیست، از بزرگی و عظمت دنیا با خبر است اما کلاس های کوچک را ترک نمی کند و محتاج یک چیز است آنهم آسایش خاطر.»
6-معلمان قایق های نجات هستند.«رابیندرانات تاگور» شاعر معروف هندی می گوید:«در ساحل این جهان، کودکان به بازی دل بسته اند آنها شناوری نمی دانند ولی معلم ها قایق های نجاتند.»
7-هدایت جامعه به صلاح از جمله کار های مهم است در همین زمینه «ویکتور هوگو» می نویسد: هر گاه در مدرسه ای باز می شود در زندانی بسته می شود.
پانویس:
1-سوره علق آیه 1/2-سوره بقره آیه 31/3-سوره بقره آیه 3/4-سوره جمعه آیه 1/5-سوره بقره آیه 269/6 -سوره مجادله آیه 11/7-سوره زمر آیه 9/8-سوره فاطر آیه 28
